Sunday, June 14
LIGAYA
Daghan og mga tawo sa Love Me Disco karong gabhiona. Didto dapit sa bar, wala nay lingkuranan nga bakante. Naglinya na ang mga babaye sa kagabhion. Ug giliburan sila sa mga langyaw nga hangol sa gugma. Nanimaho og kahilayan ang maong dapit. Ngitngit Ug saba. Didto sa usa ka suok sa usa ka lamesa, nagpahipi si Ligaya kuyog ang iyang amiga.
“Hala oy! Si Tim man nang bag-ong nisulod,ang akong uyab sukad pa sa niaging tuig. Niabot na sab diay siya” asoy pa sa kalit nga nabuhi nga si Ligaya sa iyang tupad nga si Marilou.
”Pataka lang ka” tubag pa ni Marilou “Uyab intawon na ni Jo Ann si Tim no, magsige man gali na siya og padala ug kwarta kang Jo Ann” padayon pa ni Marilou.
Apan wala na makadungog si Ligaya sa sumpay ni Marilou kay nibarog na man kini. Dayon og dasdas padulong sa langyaw nga bag-ong nahiabot.
“Tim, when did you arrive? Come here.Come to me” singgit pa ni Ligaya nga hapit natipaklong sa iyang sapatos nga taas og tikod.
“Hey Babe! How are you Babe?” tubag usab sa langyaw. Mora og buta nga naghanap ang panan-aw, nisubay kini sa gamay nga eskinita padulong sa lamesa sa duha ka babaye.
Nalipay gayud si Ligaya sa paghiabot ni Tim. Sayo pa ang kagabhion apan aduna na siyay mahakop nga lalaki. Ting-mingaw pa baya karong buwana. Gani sa kanunay, mao ra man siya og mangingisda nga namasol sa haw-ang nga dagat. Nidako gayud ang iyang kahinangop kay ang uban nga mga babaye nga nag-inusara sulod sa Love Me Disco, nagpasiplat man sa ila.__
Sa edad nga beinte singko, medyo edad-edaran na si Ligaya kung ikumparar sa iyang mga kauban sa trabaho. Kay kada tuig, daghan kaayong batan-on ug presko nga mga nawong dinhi.
Pito na usab ka tuig ang niagi sa dihang nanimpalad siya pagbiya sa Bayugan, Agusan del Sur ug napadpad dinhi sa Sugbu. Tungod kay elementarya ra man ang iyang nahuman, naglisod siya pagpangita og lain nga trabaho. Sa primero, kiwaw kaayo ang pagbaligya sa iyang lawas. Apan paglabay sa usa ka tuig, naanad na siya niini. Sayon ra kaayo ang kwarta dinhi ug bisan pa og anaa’y modawat sa iya pagkatindera o serbidora karon, dili na kini niya panumbalingon. Karon nga free lancer na siya ug wala nay bahinan nga bugaw o Casa, mokita na siya og igo-igo. Kung dili pa lang tungod sa bisyo,makatigom na unta si Ligaya.
Sa dihadiha, nilanog ang kanta nga “Like a virgin! Touched for the very first time” ug gisikbit ni Ligaya si Tim padulong sa tunga sa dance floor. Lamian mosayaw si Ligaya._Naanad man god siya sa sinayawan didto sa bikini bar nga kanhi niyang gitrabahoan.
Maayo kaayo siya modala og kiaykiay kuyog sa pagwarawara sa iyang mga kamot ug braso. Labi na gyud karon nga inspirado siya ni Tim. Bigay todo gayud ang pag-indak niini samtang giulanan sa aso ug neon lights ang iyang lawas.
Maayo galing kay gisul-ob nako karon ning akong seksi nga blusa nga gawas nga mosiga dinhi sa kangitngit, nigakos usab og hugot sa akong totoy nga nilili ug diotay sa gawas, huna-huna pa sa nahimuot nga si Ligaya.
Gasa baya diay kini ni Nico dihang gidala ko niya didto sa Boracay, unom na ka buwan ang nilabay. Baya lang, Asa na kaha sab tong panuwaya karon?
Asa usab kaha ko dal-on ani ni Tim? Kinahanglan gyud kong makakwarta karong gabhiona. Daghan pa ra ba ko og bayranan nga mga utang. Naghulat pod ra ba sa ako ang akong pinoy nga uyab nga si Pidong didto sa akong gi-abangan nga lawak. Nagpadayon ang hunahuna ni Ligaya.
Ang iyang hinigugma nga si Pidong, pareho sa iya gikan usab sa Mindanao. Dinhi na sila sa Sugbu nagkita. Wala usab kini nakatungtong sa Highschool mao nga naglisod usab siya pagpangita og trabaho. Nawad-an na gyud siguro ni si Pidong og gana sa pagtinguha nga matarong ang iyang kinabuhi ug naputos na kini sa tinonto. Tapulan man ‘sab ni siya kaayo.
Nakakaon na kaha tong kwanggol? Makulatahan na sab ko ani kung inig-uli nako wala koy dala nga kwarta o bisan pagkaon na lang. Padayon sa paghunahuna ni Ligaya.Ambot lang og ngano nga sa pagkatapulan og pagkabisyoso ni Pidong, dili man gyud ko maka biya sa iya. Gugma na gyud tingali kini? Sukwahi ra gayud ang pinoy lover. Nagpadayon og muni si Ligaya samtang naglabyog sa iyang hawak.
“You’re a sexy dancer, Babe” hunghong pa sa Amerikano kang kinsang mga pulong nalumos sa kaalingugngog sa sound system sa maong diskohan.
Wala na kini gisukna pa ni Ligaya nga gihakop og sayaw ang tibuok dance floor samtang niduyog og kanta sa sonata “I’m a viiiiiirgin… And my heart beats…”
Pagkahuman sa pasundayag sa paresan, nitultol silang duha pagbalik sa ilang lingkuranan. Naligo sa singot og sa kahinam ang langyaw. Taudtaod nibarog kini kay nidalikyat sa kasilyas. Malipayong nisandig si Ligaya sa iyang lingkuranan dungan sa panghinambid sa iyang mga paa nga wala pa gyud moundang og sayaw kuyog sa sonata.
Sa kalit lang, mitupad sa iya si Jo Ann
“Uy,bigaon! nganong gi-ilog nimo ang akong uyab? Wala kay batasang dako! Pareha ra baya tang Pilipina! Nakasuyop siguro ka no? Asa na man diay to si Tim?” Ang sunodsunod nga hagit ni Jo Ann kaniya.
Niulbo ang kaspa ni Ligaya nga wala magdahum niadtong hitaboa.
Unsay uyab? Usa ka tuig na intawon mi ni Tim no? Pataka lang ka og yawit diha! Tubag usab niini.
Wala na maka antos sa iyang gibati si Jo Ann. Gipunit niya ang botelya sa Red horse nga diha sa lamesa. Dayon og labyog niini padulong sa iyang kontra. Maayo galing kay abtik nga nakahupo si Ligaya. Ang botelya didto nabuak sa bolingot nga salog nga gama sa semento. Ug sa kalagot ni Ligaya, gibira niya ang taas nga buhok ni Jo Ann nga gipadunghay niini.
Nagkaguliyang ang diskohan niadtong tungora. Kay ang duha ka babaye, nagrambol na man og kinawrasayay. Nagbinirahay usab sila sa ilang mga buhok. Maayo galing kay mubo ang buhok ni Ligaya busa naglisud si Jo Ann sa paglabnot niini. Wala ra bay nagpaka-hero og awat sa ila. Ang gwardiya nga hinanok na unta ang tulog didto dapit sa pultahan, nahigmata og mao nay niuwang sa duha ka Amazona.
Si Tim nga maoy hinungdan sa kagubot sa duha, daw gilamoy sa lababo didto sa kasilyas. Abtik pa sa kilat, nawala kini. Dihang namatikdan ni Ligaya nga wala na si Tim sa maong diskohan, nagdali usab kini sa pagdagan pagawas. Dayon og sakay sa taksi nga nagparada sa daplin sa dalan.
“Noy, wala ka kakita sa Amerikano nga bag-o lang nigawas sa diskohan?” pangutana pa ni Ligaya sa drayber sa taksi.
“ Wala ra ba day, bag-o pa man kong niabot dinhi. Basi og gikuha na kadto sa iyang asawa” matod pa sa drayber.
“Asa man diay ka padulong, Day?
” Sa Camputhaw lang ko Noy” tubag pa ni Ligaya.
Ug didto sa Gorordo Avenue, sa may eskina padulong sa Camputhaw, nanaog siya. Maayo galing kay nisugot ang drayber nga kulang ang iyang kwarta nga gibayad niini.
Didto tungod sa poste sa suga nibarog si Ligaya aron pagsusi sa iyang bukton nga adunay kinarawsan. Ang suga gikan sa poste nagkidlapkidlap nga daw higante nga aninipot sa kalasangan.
Niadtong higayona pa nibati og kasakit sa lawas si Ligaya. Ang kinawrasan sa iyang wala nga braso, ta-asta-as usab. Nagdugo na kini. Ang iyang seksi nga blusa, wala na mokidlap. Namantsahan na kini sa pula niya nga dugo ug sa abog nga adorno didto sa diskohan. Ang iyang ulo, bug-at kaayo. Daw naibot ang kada lusok sa itom nga buhok ni Ligaya apan wala na lang kini niya panumbalinga.
Sige lang og dimalas ko karong gabhiona, am-am pa ni Ligaya sa iyang kaugalingon. Inig-abot sa high season sa sunod buwan, siguradong moabot na usab kadto sila si Uwe, Peter ug Ulli. Ug kinsa pa galing kadtong Austrian nga baho kaayo og ilok? Makapalit na gyud ko ini og shabu para kang Pidong. Ug mahatag na nako sa iya ang tanan niyang gusto.
Sus! maayo unta og dili to sila magdungan pagpangabot aron makahigayon sab ko og kuyog sa ilang tanan. Huna huna pa ni Ligaya samtang namaybay kini sa lapokon nga eskinita. Niining higayona, nisugod na usab pagbundak ang ulan. Nidagan si Ligaya padulong kang Pidong nga naghulat sa kwarto nga iyang gi-abangan. Upat na ra ba kini kabuwan nga wala pa nila nabayaran.
Ang hulagway (Inig-indak sa Sonata) gama sa manunulat ug apil sa exhibit nga ginganlan og Usa ka Libo ug Usa ka Dila.
Sunday, April 12
SA IMONG PAGLAKAW
WHEN YOU LEAVE
You just faded away
to another dimension
You are there and I am here
We both stay as we always
Have been
Meant for each other
I talk to you
Like in the old days
Without sorrow or reverence
I laugh
At our old jokes
Smile, play and think of you
Without any shadow
Death is a passage
You are always in my thoughts
Notwithstanding
That you are out of sight
For somewhere,
Very close.
Around the bend.
You wait for me.
Translated from my Cebuano poem "Sa Imong Paglakaw"
Wednesday, February 4
BALITAW: KATAPUSANG YUGTO
Ang lantugi ni Leo Santilmo ug Mariang Manananggal
MARIA:
Taym pa, ayaw kog igapos
Basin diay og nagkabalios
Ning atong palad nga napatik
Sa balaang libro didto sa langit
LEO:
Dili na lang ko mahiubos
Nagpakabuta bungol ka sa signos
Apan mahigmata ka gyud puhon
Niining mando sa panahon
MARIA:
Paminaw ra gud, ayaw pagsaba
Mihunghong kanako ang Bathala
Anaa, gianod-anud sa hangin
Nagsugod nag panalingsing
LEO:
Nan paminawa ug sutaa
Hinaot pang ikaw momata
Kay maghulat kining dughan
Kanimo dugay nang andam
MARIA:
Aduna koy dyotay nga hangyo
Ang kataposan kong bakho
Kung imo kining tumanon
Kitang duha dayon kaslon
LEO:
Ibutyag intawn kanako
Itugot ko tanan mong hangyo
Ug sa dili pa nimo kana iladlad
Oo, ihatag na nako ang tubag
MARIA:
Inig kahuman nato og minyo
Ayaw pagreklamo, Leo Santilmo
Ayaw katingala kay akong itago
Ning inampingan kong kinatawo
(-:
Wa na gyud katingog si Leo Santilmo
Tuesday, February 3
BALITAW: Ikatulong Yugto
Wala pa gayud mahuman ang lantugi ni Leo Santilmo ug Mariang Manananggal
LEO:
Ayawg tamaya ning prinsipe sa kalayo
Nga dili mapukan sa signos sa bagyo
Ug modawat sa tanan mong hangyo
Kay tinuod kining gibati ko kanimo
MARIA:
Nganong ikaw man ug dili si Pepoy nga agta
Ang akong kadula sukad pas pagkabata
Edukado, gwapo, daghan og kwarta
Dili ikaulaw ug ikapasigarbo pa
LEO:
Langgam sa kangitngit pagbantay
Pangitaa og kinsa, kanimo magdalag kalipay
Ayawg itandi sa baligya sa ukay-ukay
Sutaag maayo- taronga og sudlay
MARIA:
Daghang salamat sa imong himaymay
Tinuod, dili sa gawas nga panagway
Di lalim kay daghan mong naglaray
Kanako naghalad sa gugmang tunhay
LEO:
Paminawa ang hunghong sa hangin
Ug ang pitik sa imong kasingkasing
Tumana ang mando sa kapalaran
Nga napatik sa dagway sa bulan
MARIA:
Sa akong paglupad sa ngilit sa langit
Kanako adunay nagsangpit
Apan kung kini akong duolon
Kalit lang mahanaw ug mahilom
LEO:
Dinhi sa kasingkasing sa kalibutan
Duol ning pusod sa buhi nga bulkan
Nasud-ong nako ang kahayag
ikaw ug ako, walay makababag
MARIA:
Maanindot nga paminawon
Kinabuhing luwas sa dagom
Apan ako dili tuo-tuohon
Gahi pa kini kay sa bato sa bitoon
LEO:
Pagkasakit sa imong mga pulong
Kining ako dili panglimbong
Kung buot nimong susolingon
Kalayo ning dughan dili mapalong
MARIA:
Basin baya og dili nimo matulon
Kining nagbagang pagkaon
Isuka samtang wa pa matulon
Aron ang kinabuhi malinawon
LEO:
Nakalimot ka, pinalangga
Ako santilmo, akong mutya
Imong kalayo dili nako isuka
Ning butanga, ayawg kabalaka
MARIA:
Si White Lady, kadtong imong kanhi
Nagminyo sa lain,kinasal na sa pari
Nakadungog ka ba ug nakabati?
Di na latagaw sigun sa sugo sa iyang hari
LEO:
Ayaw pagpalandong, prinsesa sa bulan
Nga ikaw akong pagapugngan
Unsa nga kosa ang imong giasdang?
Laomi nga ako, kanimo motabang
MARIA:
Sa lima ka tuig, lima sab ka tiyanak
Sunod sunod ug lupig pa ang bulak
Nga sa buwan sa Mayo namukadkad
Apan sa kalisod nagtuwad baliskad
Monday, February 2
BALITAW: Ikaduhang Yugto
Padayon nga Lantugi ni Mariang Manananggal ug Leo Santilmo
LEO:
Ayawg pasugata nang imong kilay
Ug ayaw usab dinha pagtalidhay
Ako maoy imong init nga lantay
Aron ikaw gayud malipay
MARIA:
Si Anay nga nagabakya
Maoy akong suod nga amiga
kung kami gustong magsadya
Sa diskoral kami mosalida
LEO:
Maria! Maria! Sa ako paminaw
Kanang imong mga kamingaw
Way tumbanan kay di ko mohikaw
Sa imong mga tumong ug lakaw
MARIA:
Saksi ang takdol nga bulan
Sa mga pulong mong gibuhian
Kay kong imong hikalimtan
Sa imong kalayo, ikaw bawian
LEO:
Unsa pa man ang atong gihulat?
Ning pagbating naghaguros, di paawat
Dawata na kining akong gihalad
Magkombira ta sa atong panaad
MARIA:
Buot ka gayud diay mangasawa?
Hinumdumi! basig nalimot ka
Kining akong lawas matunga sa duha
Basin baya ug malibog ka
LEO:
Para kanako dili kana problema
Bisan pa og mabahin ka kapila
Kay ikaw lang gayud Maria
Ang bugtong kong hinigugma
MARIA:
Kung mao kana tubaga
Kining akong pangutana
Gitukod mo na ba diay ang haligi?
Sa atong balay o igo ra ka sa sulti
LEO:
Tan-awa ang imong palibot
Ang kidhat sa mga aninipot
Kadungog na kas alimukon?
Nagkudyapi ug sa gugma ulipon
MARIA:
Unsay pagtuo nimo ning pamayhon?
Buta ug bungol sa katahum
Wala nagbantay ug nagsud-ong
Pagsubang sa adlaw wa nay panahon?
LEO:
Palabya ning naligas nakong pulong
Kay ang panahon tang naangkon
Nagdali tanan, ambot asa padulong
Inigsubang sa adlaw wa nay panahon
MARIA:
Kasabot kos imong pagmahay
Amihan ug Habagat nanglabay
Apan daghan ang wala kabantay
Kay sa ilang trabaho nabudlay
LEO:
Sa akong pagsuroysuroy
Gidala ko padiindiin ni Dagohoy
Sa lanang sa Sebu daplin sa kahoy
Diin ang paring walay ulo nanaghoy
MARIA:
Ayaw kog lisanga sa taghoy s apari
Nga inighuman sa misa nanari
Mosinggit og sa pula! sa puti!
Kung momandar morag hari
LEO:
Kini si Padre nga taga Sebu lahi ra
Balaanon ug talagsaog kinaiya
Manggiloy-on kang bisan kinsa
Dili ta pugson pagtambong sa misa
MARIA:
Ang akong hingpit nga pagtuo
Si Allah, Budha ug Ginoo
Anaa sa tanan, kanako ug kanimo
Ayawg sakita ang kinaiyahang gidibuho
LEO:
Kining langob sa akong balatian
Nahigmata sa putli nga kinaadman
Ug ang atong tinuhoan
Nagkasabot ingon man atong batasan
MARIA:
Mora man kag nawad-an sa paglaum
Mabaw diay matugkad dili lalum
Mahuyang ug walay gahum
Morag palasyong gama sa bunbon
Magpadayon ang lantugi dinhi sa sunod na usab (-:
Sunday, February 1
BALITAW: Primerong Yugto
Ang Lantugi ni Leo Santilmo ug Maria Manananggal bahin sa Gugma
LEO:
Maria dinhi sa akong damgo
Paminawa si Leo Santilmo
Kanimo mohalad ug dugo
Nga lami isubak sa puto
MARIA:
Leo, paghilum diha
Ayaw istorboha ang agta
Dinhi sa Diwalwal nawala
LEO:
Apan pitik ning kasingkasing
Nagpungasi, daw anting-anting
Kining tanom nga nanalingsing
Motubo ug manganak daw saging
MARIA:
Wala intawon ko'y panahon
Sa pagpatubo anang dahon
Kay malanag ta inigkaon
Gugma nga asa kaha paingon
LEO:
Kaniadto sa panahon ni Mampor
Sa dihang dili pa uso ang bapor
Ang gugma tinuod ug balaan
Sama sa bahandi nga batasan
MARIA:
Dili ko mailad sa imong balak
Kay nunka ko nga moambak
Sa katam-is sa imong dila
Ug katahom sa imong baba
LEO:
Paminawa ra gud ko, hinigugma
Kay ako kanimo mangasawa
Kung imong Tatay mangutana
Andam kong moatubang bisan kanus-a
MARIA:
Pastilan and amahan kong Kapri
Kanimo dili gyud makigsulti
Istoryahi na lang kadtong tamsi
Nikanta, nagtungtong sa haligi
LEO:
Dugay ko nang giatupan
Atong balay ning kalibutan
Ug sa laing planetang maabtan
Giandam ko na usab ang tanan
MARIA:
Ako, Leo, kung mahigugma
Lunod patay bisan asa ug kanus-a
Way katapusan busa ayaw ug sukda
Akong kalag, ayaw patya
LEO:
Pagkatahum paminawon
Nagtuo kong ang atong kagahapon
Kitang duha kanunay nag-unong
Sa gugma, kita lang gihapon
MARIA:
Gusto diay kang mangasawa
Anaa ang kagabhion, adlawa
Ug ang nagpuyo sa kangitngit
Lamdagi, pakit-a sa langit
LEO:
Kalayo maoy akong kaluha
Kahayag usab ang tinguha
Ug kini akong ampingan
aron way masunog ning hinagiban
MARIA:
Dili kaha ko mapaso?
Masunog sa nagbaga mong tudlo
Ug kining akong duha ka pako
Di na kalupad kay mahimo nang abo
LEO:
Palihug ayaw og hunahunaa
Kay para kanimo kining akong baga
Sa ato unyang umaabot nga mga bata
Di makapaso kay napuno sa gugma
MARIA:
Sigurado ka na ba?
Sa huyop niining hangina
Pangutan-ag usab ang signos
Aron dili ta mangalumos
LEO:
Diyosa kong Maria, paminawa
Buksi ang pultahan sa pagduda
Ug ayaw baya pagbuotbuot
Kapalaran nato nagkasinabot
Maria:
Ayaw kog lipata, ginoong kalayo
Mag-unsa na lang ang akong trabaho
Kung ako, kanimo motuo
Unsa mahitabo? walay ayo
Dugang tampo sa sunod nga mga adlaw (-:
Tuesday, November 25
BULAK SA BUKID MAYAPAY
Mao pay pagsubang sa adlaw sa bukid sa Mayapay nga nanghuy-ab. Nagpaalisngaw kini sa iyang kainit. Nindot tan-awon ang mga dahon sa mga kahoy nga among giagian kay nagdula man usab ang hangin sa palibot niini. Nikabat nag mga usa ka oras ang among biyahe, padulong sa ilalom sa bukid. Bugnaw ang hangin nga nigakos kanako. Ang mga higante nga mga kahoy sa agianan, makalilisang tan-awon. Magsige man gud og istorya si Yaya Pati kanako bahin sa mga kahoy sa gakit nga taw-an. Nakasab-an na gud siya ni Mama kay tuotuhoon na kuno kaayo ko karon tungod sa pagpunay sa pagpaminaw sa akong yaya nga si Nanay Pati.
Nisubay ang awto ni Papa sa lapokon nga dalan. Naglingkod ko sa likod sa bakukang nga pula samtang ang langyaw nga pari, nagpahimutang sa atubangan. Bisag gamay kining among gisakyan nga Volkswagen, hanas kini ug bulhot. Naanad na man gud ning among sakyanan kay matag Dominggo sa niaging duha ka tuig, wala mi mosipyat sa among pagbisita sa kalasangan dinhi sa bukid sa Mayapay.
Si Papa maoy doktor sa kampo sa kompanya sa Nasipit Lumber nga nahimutang sa kalibonan sa Mindanao samtang si Father Peter, mao ang pari sa among parokya. Ako maoy ilang gihimo nga gamay nga nars ug sekretarya matag Dominggo. Kaming tulo maoy pinakasuod nga higala dinhi sa among katilingban. Sa pagkatinuod, kuyog-baboy ra ko ni Father Peter ug sa akong Papa nga bisag asa moadto, nagtakin sa iyang kamanghuran nga anak.
Matag adlaw, tipunon ni Papa ang mga tambal nga gihatag sa iya sa mga ahente didto sa ospital. Si Father Peter usab, nagsigeg pangayo sa biya nga mga sinina ug sa mga de-latang pagkaon kang bisan kinsa. Inig-abot sa adlawng Domingo, mokagiw dayon ming tulo sa kalasangan kay mangadto mi sa naghulat namo nga mga higala sa bukid. Nangasuko na gud ang mga tawo kang Father Peter kay makausa ra man ang iyang misa matag Dominggo. Unya, magdalidali pa gyud ni siya kay naghulat man ming duha ni Papa sa iya. Matud pa sa uban, napulo ka minutos na lang ang misa karon kay molakaw na man dayon ang maong pari. Si Papa usab nga beinte kwatro oras unta mahimong tawgon sa iyang mga pasyente, mahanaw inig adlaw sa Dominggo. Samtang ako, dili na makigsabot sa akong mga kadula niini nga adlaw.
Karong adlawa, nagpadulong ming tulo didto sa usa ka tribo sa Manobo nga nagpabilin lang gihapon sa lasang sa among palibot. Nianam-anam og lukso ang akong kahinam kay sa miaging duha ka Dominggo, adunay talagsaon nga nahitabo kanako. Paglabay sa pipila ka oras nga pagdrayb, nihunong si Papa atubangan sa pinakadakong gakit nga among naagian.
” Mao na gyud ni, this is it!”, pulong pa ni Father Peter nga bisag magbinisaya, langyaw lang gihapon paminawon ang iyang mga pulong.
” Ingon si Datu Manpatilan, ang pinakadako kuno nga gakit, mga sientosingkwenta ka kilometro gikan sa kampo” sumpay ni Papa, dungan sa padaplin sa bakukang nga pula.
Wala na ko mosabat sa ilang istorya kay ganahan na ko mogawas sa sakyanan. Naminhud na baya ang akong bitiis sa paglingkod sa among gamay nga awtog dugay. Wala sab koy kalibotan unsa’y ilang gihisgotan. Naghulat mi didto sa pipila ka minutos ug sa wala magdugay, nakadungog ko sa lanog nga tingog sa usa ka budyong. Gitubag ra ba kini sa nahigmata nga bukid. Taudtaod, nitokar usab ang nagdahunog nga tambol. Hinay kini sa primero apan nagdali na sa kadugayan.
Didto sa hawan sa likod sa maong gakit, nikalit pag-abot ang kadaghanan. Nidako ang akong kalimutaw sa akong nakit-an kay nikalit pagpanggawas ang pipila ka mga babaye, lalaki ug mga bata. Ang uban nga mga tribu man gud, adtoon man namo sa ilang mga pinuy-anan. Dili pareho ani karon nga mao rag mga kahoy sa kalasangan nga nahimong mga tawo. Ligdong pa gyud nga mga Manobo ang tribu ni Datu Manpatilan. Aduna’y nakaingon sa iya sa binuhatan ni Papa ug ni Father Peter. Tungod sa Cholera nga nipagan sa pipila niya ka mga tawo, napugos kini siya pagpangayog tabang.
Kasagaran sa ila, nagbahag lang ug wala ko kasabot sa ilang sinultian. Niduol si Datu Manpatilan kang Papa ug Father Peter. Siya ra diay ang kahibalo magbinisaya sa ila. Niatubang siya pagmando sa iyang ginsakpan ug kalit nga nahilom silang tanan. Apil ang bukid nahilom. Taodtaud, naglinya ang mga Manobo atubangan sa kang Papa ug Father Peter nga nagpagawas sa ilang mga tambal, sinina ug pagkaon. Gipagawas usab nako ang akong lapis ug librito.
Ako maoy gibatunan sa pagsulat sa mga ngalan ug edad sa mga pasyente nga ipatik didto sa librito. Lakip na usab niini ang paglista sa ilang mga sakit ug sa mga tambal nga ihatag ni Papa. Naanad na ko pagpangutana pinaagi sa usa ka interpreter. Hanas nako molista sa ilang mga ngalan nga walay apelyido. Dili na ko matingala kung inig pangutana sa ilang edad, wala silay petsa nga ikasulti. Giingnan ko ni Papa nga kon natawo kini sila sa pagtakdol sa buwan nga bugnaw, Disyembre ang buot ipasabot niana. Kung moingon nga nagbaga ang adlaw sa ilang adlawng natawhan, buwan kana sa Mayo o Abril. Banabanaon dayon ni Papa ang ilang edad pinaagi sa ilang mga pamayhon, han-ay sa ngipon sa ilang baba ug mga katarak sa ilang mata.
Usahay, magpainom sab ko sa mga bata sa tambal batok sa bitok. Kahibalo na ko nga kasagaran sa ilang mga kabataan, mangamatay tungod sa Malaria. Gawas, niini, peligro sab sila sa sakit nga Cholera ug Amoebeasis kay bisan asa ra man sila nga suba mokawos sa tubig. Nagkayuring ang binisaya ni Father Peter sa pagpaningkamot, pagtudlo sa ila nga initon ang ilang tubig nga ilimnon. Ingon man, nagsige sab siyag dala sa mga tsinelas para sa mga bata nga malipayong naglaroylaroy sa lasang nga nagtiniil. Walay kahadlok sa bitok ang mga tawo dinhi. Kadaghanan sa ilang mga bata, dagkog tiyan. Matud pa ni Papa, dulaan sa mga gagmayng bata ang ilang mga bitok sama sa akong pagdula sa lastiko. Pero usahay, dili ko motuo ni Papa ug Father Peter kay magsige man sab na silag dyaga-dyaga sa ako.
Didto sa linya sa mga sakop ni Datu Manpatilan, adunay bata nga pareho kadako sa ako nga nilapas sa utlanan. Naghinayhinay siya pagduol sa akong nahimutangan, nagtangag sa mabolokon nga bulak ang iyang kamot. Iyang gihatag sa ako ang talagsaon nga bulak nga anggid sa langgam. Ang pako niini lalum ang pagkaberde samtang ang korona, asul ug pula. Ang batang babaye nagsul-ob sa saya nga pareho kamabolokon sa bulak. Wala siyay sapot sa taas. Ugaling, aduna siyay pipila ka kwentas nga nihugot sa iyang liog. Gama kini sa bronse, ingon man ang mga dagko ug lingin nga ariyos nga nagbitay sa iyang dunggan. Bisag nagkabulingit, matahum ang akong bag-ong hikaplagan nga amiga ug tabonon ang iyang panit.
Gikaptan ko niya ug gihinay pagbitad pahilayo sa kadaghanan. Iya kong gidala didto sa kalibunan nga napuno sa mga bulak susama sa ako nang gikaptan karon. Nanglingkod ming duha atubangan niining gamay nga paraiso ug naminaw sa mga dahon nga gihuyop sa hangin. Wala mi nag-istorya, pareho sa mga alibangbang dinhi. Niining pila ka gutlo, nakighiusa mi sa kalasangan.
Taodtaud, nadungan nako ang tingog ni Papa.
”Luzviminda, Asa ka?”
Nitindog ko gikan sa dako nga bato nga among gilingkoran ug nisunod sa ako ang akong bag-ong higala. Nagkaptanay ming duha, nibalik mi didto sa hawan diin nanambal si Papa unya nagtudlog hygiene ang nagkayamukat nga si Father Peter.
Sa niaging Dominggo, pagbalik namo sa lasang, didto sa may punoan sa gakit, wala nako hikit-i ang akong higala. Nahanaw usab ang mga bulak didto sa kalibonan dapit sa wanang. Ang nahibilin, mao na lang ang mga amang nga alibangbang. Bisan sa naglinya nga mga Manobo sa akong atubangan, wala nako nakit-i ang bulak sa Mayapay. Busa, karong adlawa, samtang nagsakay ko sa awto padulong sa dakong gakit sa kilometro 150, doble ang akong kahinam.
” They brought the daughter of the Datu to the camp hospital last week but it was too late”, sugid pa sa akong Papa kang Father Peter.
“This anopheles mosquito is a pest! It is everywhere in the forest,” tubag usab ni Father Peter.
Nasakpan nako silang duha nga nilili kanako sa samin atubangan sa awto. Nalimot siguro sila nga kasabot kog iningles. Gipugngan nako ang mga luha nga gustong motulo gikan sa akong mga mata. Dili ko gusto nga mohanap ang akong panan-aw samtang nagpangita ko sa bulak sa Mayapay.
Daghan na ang panghitabo sa nilabay nga treinta ka tuig. Si Father Peter, ang taga-Holland nga suod sa akong Papa, niuli na sa ila. Gipetisyonan siya ug gipahawa sa mga tawo sa among parokya kay kuno, wala man siyay gana magmisa. Si Papa na lang ang nahibilin didto sa bukid sa Mayapay. Samtang ako, nieskwela sa Manila ug nigradweyt na sa pagka Doktora.
Lima na katuig ang nilabay sukad sa akong paghuman sa medisina karon ug dinhi na ko sa Manila nagpuyo. Ang akong trabaho isip mananambal sa mga bata dinhi sa St. Luke’s Hospital, maayo man sab. Aduna koy sekretarya nga molista sa mga ngalan sa akong pasyente nga adunay mga apilyedo. Igo-igo usab ang bayad nila sa ako. Naa ko’y condominium sa Makati kuyog sa akong uyab, kinsa dunay maayo nga trabaho isip usa ka plastic surgeon.
” Luzviminda, buhata ang makapahimsog sa imong kasingkasing, dili ang makapabug-at sa imong bulsa” matud pa ni Papa sa ako dihang nigradweyt ko isip doktor sa medisina.
Bug-at na ang akong bulsa karon apan ang akong kasingkasing mao ra mag dili himsog. Pagbiya nako sa Mindanao sa una, nahinangop ko sa kinabuhi dinhi sa Manila. Sa semento nga mga balay, lapad nga mga tindahan, sa kadaghan sa kalingawan ug nagkalainlain nga mga tawo, dinhi sa dakong syudad. Nawad-an kog gana mopauli sa amo diin ang kadalanan, lapokon lang gihapon. Sa dihang nitungtong na ko sa eskwelahan sa medisina, panagsa na lang gyud ko mopauli didto hangtod nga nigradweyt ko.
Sa dihang nilarga si Father Peter kaniadto, nagpanuigon pa lang kog kinse anyos. Ang nahimong komite sa pagpalarga sa iya mao si Papa, ako ug ang dyanitor sa ospital nga si Noy Felix. Nagpahimo si Papa sa streamer nga miingon ”Bon Voyage, Father Peter Scheuerss”. Ako ug ang pungkol nga si Noy Felix maoy naggunit sa maong panapton didto sa paluparan sa Butuan City. Naggaksanay si Papa ug si Father Peter ug wala sila maulaw sa pagpakita sa tanan nga nagtulo ang ilang mga luha. Niining tungora, nikuyog usab sa amo si Mama. Gilamano ni Father Peter ang kamot ni Mama.
” Ma’am, Please take care of Doctor” matud pa sa pari.
“Yes, Peter”, tubag usab ni Mama nga irihis ug dili Katoliko.
Si Mama ug si Father Peter kanunay magkukabildo bahin sa politika ug World History. Magsige sab pagreklamo si Mama nga kung babaye pa kuno si Papa, biyaan na siya niini kay magpuyo na sila ni Father Peter. Hugot ang panaghigalaay ni Papa ug ni Father Peter. Ang duha ka binuhat naghugpong sa ilang tinguha sa pagtabang sa ilang isigkatawo. Mao ra kinig usa ka panaad nga lupig pa sa kasal sa magtiayon. Sa wala damha, adunay niusbong nga kompetensya batok ni Mama og Father Peter. Nag-ilog sila sa matag Dominggo ni Papa. Isip usa ka rebelde, dili gyud si Mama mokuyog sa amo bisag pugson siya. Dili sab siya mosimba kay kuno Aglipay man siya, dili Katoliko.
” I hope you will go with him to the mountains now”, padayon sa pari.
“ I know that you will always be with him on Sundays, Peter, even if you are somewhere in this world, Don’t worry,” nagkatawa nga tubag ni Mama.
Nitingsi si Father Peter nga niggakos kang Mama. Daghan usab nga gabii didto sa among balay nga makatulog na lang ko, nag-istorya pa gihapon sila sa among pantawan. Mao kana ang ilang komedya sa usag-usa. Ang pari motahod kang Mama ug tawgon kini niya ug Ma’am samtang si Mama dili gyud patabanan ug Father, inig sangpit niini sa pari. Didto sa amo sa bukid sa Mindanao, walay makasabot sa ilang kukabildo. Si Papa usab, maminaw lang ug magpahiyum.
”Ma’am, I am sure you know that without you and Doctor, my life here would have no meaning”, tubag pa sa pari.
“ Peter, if you don’t stop now, your plane will leave you” sumpay ni Mama.
“Ma’am, That’s why I like you, you don’t waste time, you just go straight to the point”
Nagkatawa nga tubag ni Father Peter ug nigakos siya kang Mama, Papa, Noy Felix ug sa ako usab. Nisulod kini sa gamay nga paluparan sa Butuan ug walay lingilingi nga nisakay sa eroplano.
Paglarga sa pari, nagpadayon si Papa pagpanambal ug pagdala sa daan nga mga sinena ug de-latang pagkaon matag Dominggo, didto sa mga Manobo nga naglibudlibod sa bukid sa Mayapay. Gawas sa ako, mokuyog na si Noy Felix ug si Mama sa iya. Si Father Peter usab nagpadalag sakyanan nga Volkswagen Dune Buggy gikan sa Europa. Iya kining gipangayo sa Medical Mission Action (MEMISA), usa ka katoliko nga organisasyon dito sa Holland. Magsige sab siyag padala sa ukay-ukay nga mga sapot kang Papa. Bisan nilakaw na ang pari, nabuhi pa gihapon ang ilang gisugdan ni Papa nga pribadong misyon sa amoa. Ubay-ubay usab ang mga dagko nga mga kompanya sa parmasyotika nga gustong motabang kang Papa apan si Papa ug Father Peter dili gusto nga ipadayag sa publiko ang sakripisyong ilang gihimo para sa ilang isigkatawo. Dili man usab motabang ang mga parmasyotika kung dili kini mapatik sa basahon mao nga nagpadayon silang duha nga walay tabang ni bisan kinsa.
Paglarga sa pari, nagpadayon si Papa pagpanambal ug pagdala sa daan nga mga sinena ug de-latang pagkaon matag Dominggo, didto sa mga Manobo nga naglibudlibod sa bukid sa Mayapay. Gawas sa ako, mokuyog na si Noy Felix ug si Mama sa iya. Si Father Peter usab nagpadalag sakyanan nga Volkswagen Dune Buggy gikan sa Europa. Iya kining gipangayo sa Medical Mission Action (MEMISA), usa ka katoliko nga organisasyon dito sa Holland. Magsige sab siyag padala sa ukay-ukay nga mga sapot kang Papa. Bisan nilakaw na ang pari, nabuhi pa gihapon ang ilang gisugdan ni Papa nga pribadong misyon sa amoa. Ubay-ubay usab ang mga dagko nga mga kompanya sa parmasyotika nga gustong motabang kang Papa apan si Papa ug Father Peter dili gusto nga ipadayag sa publiko ang sakripisyong ilang gihimo para sa ilang isigkatawo. Dili man usab motabang ang mga parmasyotika kung dili kini mapatik sa basahon mao nga nagpadayon silang duha nga walay tabang ni bisan kinsa.
Paggradweyt nako sa medisina, gipadal-an kog sulat ni Father Peter gikan sa Holland. Matud pa niya, kung mahimo, tabangan nako si Papa didto sa Mindanao. Ako kunong sutaon og unsa gayud ang tumong sa akong kasingkasing unya ako kining sundon. Karon, sa edad nga otsenta, tua na si Father Peter nagpuyo sa Limburg, Holland. Matud pa niya sa ako, kung moanhi ka sa Holland, pangitaa ko sa syudad sa Limburg, sa balay sa nagdugo nga kasingkasing. Bag-o lang nakadawat si Papag sulat gikan sa Holland nga si Father Peter, aduna nay sakit nga Parkinson’s disease busa dili na kini makasulat o makapadayon sa iyang pagtabang kang Papa.
Nagdungan mig gradweyt sa akong uyab dinhis Manila sa tuig milnuebe-sientos-otsenta’y-siete ug tuod man, gisunod nako ang pangayo sa akong kasingkasing. Nagpabilin ko sa Manila ug nahimong pediatrician. Si Hector, ang akong uyab, nahimong inila nga plastic surgeon. Nahisakop mi sa henerasyon nga ginganlag Yuppie Generation. Medyo hanap na sa akong panumduman ang akong kinabuhi sa Mindanao sa una. Aron dili ko makonsyensa kang Papa, nagsige kog padala sa mga tambal nga sample gikan sa mga ahente sa iya. Pero kagabii, sa wala damha, nagdamgo ko sa bulak sa Mayapay ug sa mga uban nga panghitabo kaniadto, dugay na ang panahon nga milabay.
”Minda, ma-late na tayo sa clinic, ano bang iniisip mo diyan?”
Nadistorbo ang akong munimuni sa dihang nitingog si Hector.
” Wala, tayo na.”
Dalidali nakong tubag dayog tindog sa lamesa diin naglatag ang among lamian nga pamahaw. Nagdungan mi sa pagsakay sa elevator pagkanaog og pagtultul sa among Mercedes Benz, didto sa parking lot sa among condominium. Wala koy gana sa pag-istorya kang Hector sa sakyanan. Sigurado ko nga ang among istorya mao ra pirmi. Pila ang iyang kita matag adlaw ug ang mga sikat nga artista nga nagparetoke sa iya. Niadtong higayona, adunay lain nga gipangita ang akong dughan.
Giuna ko niya paghatud kay ang iyang clinic tua man sa usa ka high rise buliding sa Makati Avenue. Samtang nagpaingon mi sa St. Luke’s, nahimuot ko nga nakahinumdum sa pula nga bao nga maoy among sakyanan sa Mindanao sa una.
Wala koy ikasulti nga maot bahin ni Hector. Anak siya sa usa ka postmaster didto sa Inabanga, Bohol. Ambisyoso kaayo siya nga mahimong doktor ug hangop kaayo siya sa kwarta. Duha katuig na mi nga nag live-in dinhi sa Manila ug nakabisita na pud mi kas-a didto sa bukid sa Mayapay. Tungod kay intelehente man siya, nahimo nako siyang idolo sa eskwelahan sa medisina. Mapinanggaon sab siya sa ako ug wala siya’y bisyo. Makausa, dihang ako siyang giingnan nga adto mi manambal sa Mindanao, nitaas ang iyang kilay. Wala na lang ko motubay niini nga butang. Apan karong adlawa, gilamoy ko sa akong munimuni bahin sa bukid sa Mayapay. Maayo untag niundang na lang ang panahon niadtong mga gutloa sa akong pagkabata. Gaan kaayo ang akong kasingkasing kaniadto sa Mindanao. Matag Dominggo, mosayo mi sa pagmata, mamahaw, mohapit kang Father Peter unya mokagiw sa bukid diin naghulat ang mga Manobo nga maoy nagpabilin nga ligdong nga Pilipino. Nakahinumdum ko sa istorya sa akong Papa ug ni Father Peter nga ang mga Manobo kuno, naglibutlibot sa kabukiran sa Mindanano, sa sulod sa labaw pa sa kuatrosientos katuig. Halos wala sila’y pakiglambigit sa kalibutan gawas sa ilang lasang nga pinuy-anan. Gikan sa ilang pagkatawo, naminaw sila sa mga istorya sa ilang mga katigulangan nga gipasapasa sa matag henerasyon. Mao kini ang nakalahi sa ila sa mga Pilipino nga nigakos sa kultura nga gidala sa mga langyaw dinhi sa atoa. Usa sa ilang hingpit nga pagtuo mao nga ang usa ka tawo nga mogawas sa iyang pagsimba sa kinaiyahan, dili na gayud matawag nga usa ka Manobo.
Naundang na usab ang akong munimuni pag-abot nako sa pultahan sa akong opisina. Pagsulod nako, daghan na ang mga pasyente nga naghulat sa ako. Gisul-ob nako ang akong puti nga blusa og nilingkod ko sa akong lingkuranan. Nitingog ang akong intercom unya nadungog nako ang akong sekretarya.
”Doktora, Papa nyo ho, nasa linya”
Akong gipunit ang telepono. Saisenta’y otso na ang edad sa akong Papa karon. Dili na siya kaadto pirmi sa bukid sa Mayapay apan tultulon gihapon siya sa mga nahibilin nga mga Manobo sa amo. Niretiro na siya sa kompanya nga iyang gitrabahoan sa una. Ang iyang gamay nga klinik tupad sa among karaan nga balay, abri pa gihapon. Mga charity cases ang kasagaran sa iyang mga pasyente.
” Luzviminda, kumusta!”
”Maayo man Pa, nanawag lagi ka?, pangutana nako.
” Naa koy pasyente diri nga dose anyos, kinahanglan i-airlift sa Manila” padayon ni Papa.
” Naunsa man diay siya?”
” Ambot og unsay nahitabo nga gikaon man sa makina ang iyang buhok, nagkinahanglan siguro ni siya ug lobotomy. Nalabnot ang iyang bagulbagol” tubag ni Papa.
” Nia na mi sa paluparan sa syudad sa Butuan, padal-i mig ambulansya sa paluparan sa Manila. Nahurot na ang akong kwarta sa plete sa eroplano”
Wala ko katingog dayon. Kini sa Papa, wala gyud mausab. Imbis na siya ang manukot sa mga pasyente, siya man hinuon ang mogasto para kanila. Maayo galing kay negosyante si Mama. Dili unta siguro mi makaeskwelag tarong, apan pinangga man siguro si Papa sa kinaiyahan kay haruhay man ang iyang kinabuhi ug makit-an sa iyang dagway nga kontento siya.
” Luzviminda, bayran ra tika. Ayawg kabalaka. Apo ning bataa ni Datu Manpalitan. Dose anyos nga batang babaye. Kahinumdum ka pa sa ila ?’’
‘’ Pa, nanawag na ang akong sekretarya sa ambulansya nga mosugat sa inyo, unsay oras mo moabot dinhi?”
Sa wala damha, nibus-ok ang akong kasingkasing. Mao ra man gud og nakit-an na nako karon ang dalan padulong sa bulak sa Mayapay nga dugay na nakong gitalikdan. Nitindog ko kay gusto kong mouban sa ambulansya nga mosugat kang Papa ug sa iyang pasyente nga apo ni Datu Manpatilan.
” Lita, tugon nako sa akong sekretarya, sabihin mo sa mga pasyente na meron akong emergency case na sunduin sa airport”
Unya, nanawag ko sa ambulansya nga maghulat sila sa ako, kay niadtong higayona, hugot ang akong tinguha pagsubay na usab sa dalan padulong sa bulak sa Mayapay.
kataposan
kataposan
Sunday, October 26
PAGLABAY SA PITO KA TUIG UG NAPULO KA ADLAW
Nahurot na ang maoy
nga mora ug burluloy
nga gisul-ob nako
sa akong liog
apan bisan pa man
og akong hubuon kay ilisan
sa bag-ong kwentas
nga gigasa sa ako
sa bag-ong
hikaplagan nga lilo
dili gihapon mahanaw
ang sidlak sa
imong kwentas
hinoon nituok kini
sa naghuot kong
kasingkasing
Hilabi na gayud
og mobisita ang sumad
sa dihang nasamad
kining balatian
nga hangtud karon
paglabay sa pito
ka tuig, napulo ka adlaw,
lima ka oras
ug pito ka segundo
Wala pa gayud tubui
ug kabahong.
Ang hulagway sa ibabaw gikan sa sine nga "Pagbalik"
Tuesday, October 14
PAGLABAY SA PITO KA TUIG
Nisubang lang gihapon
ang nanghuy-ab nga adlaw
nibundak ang sadya nga ulan
Ang suba mao ra gihapon
og bitin nga nikamang
padung sa dagat nga nagsalimuang
Ang hangin sama kaniadto
magul-anon kay nakapanimaho
sa gugmang masulob-on
Ikaw, nilupad na kuyog
sa langgam nga nagsaulog
sa kinabuhing gianod sa sulog
Samtang ako, ania
naghandum lang gihapon sa
pagdagkot nimo sa sigarilyo
nagbasa sa imong libro
samtang naghulat
sa pagbulhot nimo sa aso.
Ang hulagway gikan sa sine nga "Ang Pagbalik" (Homecoming)
Thursday, October 9
BAG-O NGA KARAAN
Sige lang tang gabalikbalik
Niining atong mga palabtik
bahin sa tanang mga gitikgitik
ning kinabuhi nga gisugdan
matud pa nila, sa Big Bang-
Pericles, Pope ug Parnasus
Dryden, Decorum, Dionysius
ug uban pang mga butang
nga nahisakop sa panumduman
Bag-uhon na kaha nato ang kinaraan
nga mga hisgot ning kalibutan
nga dugay nang nitambling sa higdaanan
magtukod na lang ta og bag-ong taytayan
kay basin pa diay sa katapusan
ang himaya ato ra gyung makaplagan.
*Ang hulagway gama sa manunulat
DAG-UM SA KILOMKILUM
Matag adlaw
sa kilomkilum
ang panganod modag-um
Matag adlaw
sa kilomkilum
ang mga gangis magkanayon
Sa kalibutan
nga daw masulob-on
ug mga sapa nga lawom
Sa kalibutan
nga atong naangkon
dugay na nga panahon
Apan ang pultahan
nga gitabonan
ning kilomkilum
nagtangag ug paglaum
Gama kini sa bulawan
ug ang iyang pantawan
sa agik-ik, gilibutan
Sunday, September 14
NAGTUWAD BALISKAD ANG BALAY
Ang iyang atop gustong
modapat sa yuta
ug ang mga bintana
nangahagba
Upat ka poste
nagpadayag ngadto
sa naghinuktok
nga panganod
ug ang mga bungbong
nitalikod sa
natulog nga salog.
Gikan sa kasilyas
ang tubig niagas
padulong sa kisame
nga naglikay
sa sabaan nga ulan
samtang ang hagdanan
nikab-ot sa
nakurat nga bulan.
Ug ang kasingkasing,
tinai, atay, utok
dila, ngipon, gusok
og ubol-ubol
sa nagtuwad baliskad
nga balay, gisalo sa
planggana nga naglibog.
Monday, September 8
PAGPANGITA SA KATAPOSANG ROMANTIKO
Samtang nagbasa ko sa imong balak
wala nako tuyoa. Paghandum
sa lalaki nga nikagiw na.
Kadtung mohatag sa katapusan
nga lingkoranan. Mokapyot
sa trisikad aron lang
ang akong sampot mahimutang.
Kadtung mopadala sa sulat
nga tam-is og dila. Mokutlo
sa bitoon og bulak sa
kangkong kay kanako ihalad.
Kadtung dili motawag kanako
ug borikat. Mopalandong
sa hinungdan ngano nga
ako namaligya niining
biko nga gitamastamasan.
(Asa na man to siya?
Kay kining akong kasingkasing
nga nagkamuritsing. Kinahanglan
nga salbahon sa mga tiaw ning panahon.)
*ang hulagway "Babayeng Naghulat" iya sa magbabalak
Sunday, August 31
PUNGKO PUNGKO LANG!
Kung wala koy kwarta
Moadto ko sa may eskina
Mopungko sa silya
Mopalit og humba
Nga tag dise-otso singkwenta
Ug Kan-on nga lagom
Apan kagumkom
Ice water nga tagpiso
Mabusog na dayon ko
Pasagdan nako ang nanglabay
Mga tawong nagbaybay
Nga pilit og hinapay
kanako nagbiaybiay
kay sila kuno mga sosyal
Morag ang ilang pagkaon
matag-adlaw
Baboy nga inasal.
JE ME'N FOU
Sa usa ka lawak nga dulom
Nangapa ko sa usa ka butang
Nikamang ilawom sa katri
Nikatkat sa kisame
Ning akong paninguha
Pagkaplag sa itom
Nga sapot kong nawala.
Dugay kong nakamatngon
Nga wala diri ang sinina
Nga dili gyod diay makakita
Kining akong mga kamot
Nga dugay nang buta
Apan dinhi sa akong ulo
Nadunggan ko ang malipayon
Nga tono ---
Je me’n fou*
Je me’n fou – Buang ako
*ang hulagway iya sa magbabalak
Saturday, August 30
ADUNA'Y USA KA TAWO
Thursday, August 28
Inig Sawom Nako sa Dagat
Dinhi sa akong hunahuna
gusto ko mahimong isda
mosawom sa ilawom sa dagat
nga dili magkayamukat
sa gilukdo nga hangin
nga bug-at pas
usa ka sakong buhangin
makig-abiabi kang Lapulapu
samtang magtagay
mig Vino Kulafo
makigsayaw sa kugita
tango, boogie og salsa
molabay sa nataran
sa iho nga taskawan
mokuyog sa barongoy
sa iyang pagsuroysuroy
og ang baskog nga bansikol
ibuya nako sa mulmol
nga nagguol-
kay dinhi ibabaw sa yuta
ang mga tawo nagkalata.
Tuesday, August 26
SA ATONG PAGLAKAW
Kahinumdom pa ka
sa bukid sa Ljubljana?
Diin ang lapukong yuta
atong gitumban
samtang ang oras nagdagan
ug kitang duha gibiyaan
Diin nadakin-as ko
sa tin-aw nga semento
sa akong pag-usyuso
niining lamian nga bino
kay gustong motilaw
niining prutas nga dili hilaw
Diin ang init sa adlaw
Miduyog sa atong katugnaw
Milamoy sa atong kahidlaw
sa usa ka pagbati
nga bungol-
dili mamati.
*Ang hulagway *Sa atong paglakaw* iya sa magbabalak
Tuesday, August 12
DAMGO NI ELEUTERIA KIRSCHBAUM
Usa na katu-ig ang nilabay apan mao ra man og
kagahapon lang.
Ako si Eleuteria Duhaylungsod. Wala pa gayud ko
maanad pero Eleuteria Kirschbaum na diay ang akong
ngalan karon. Ang akong istorya didto nagsugod sa
barangay Guindulman sa Bohol. Unya nasumpayan
kini sa Mactan International Airport.
Sa dihang nilanding ang eroplano nga akong
gisakyan didto sa Kota Kinabalu sa Malaysia, hapit
muboto ang akong kasing-kasing sa kahadlok. Kay sa
tibuok nakong kinabuhi wala pa gyud ko naka-angkas
og eroplano. Karon pa gayud.
Maayo gani kay beinte minutos ra mi sa Kota
Kinabalu busa dili na kinahanglan mobiya pa ko sa
akong lingkuranan. Pastilan! Dili pa gyud ra ba ko
hanas motangtang sa akong seatbelt. Hapit ko malisang
niadtong higayona pagdayon og lupad sa eroplano. Kay
wala man pod koy hanaw sa pagtaud sa maong seatbelt.
Maayo galing kay gitabangan ko sa akong tupad nga
Amerikano. Labihan nakong ulawa sa dihang gitudlo-
an ko niya pagpasok og pagbira aning sinturon nga
gama sa kabilya.
Pastilan! Mag-unsa na lang ko og dili makasugat si
Hans sa ako pag-abot nako sa Germany. Nagsige na
lang baya ko og pamastilan niini.
Si Hans mao ang akong pamanhunon nga Aleman.
Tiaw tiaw ra baya tong ako sa akong ig-agaw nga si
Merle dihang niuli siya sa Guindolman. Paglabay sa
tulo ka tuig gikan naminyo siya sa iyang penpal. “Tagai
sab ko ug Amerikano nga pamanhunon aron makaanak
sab ko og bata nga pareha sa imong anak, gwapo
kaayo!” Akong gikantyawan si Merle “O! sige
pangitaan ta ka og bana aron naa na unya koy
paryente nga masangpit didto sa Germany” kanayon pa
ni Merle.
Wala kadto nako gihunahuna nga matinuod. Apan
sa dihang nakadawat na ko og sulat gikan kang Hans,
niusbong baya usab ang akong damgo. Ang hulagway
niya nga iyang gipadala sa ako kuyog sa iyang sulat,
gitipigan gyud nako og maayo.
Og pagkahuman sa unom ka buwan nga sinulatay,
iya nang gipaareglar ang akong bisa. Ambot og kapila
ko nagbalik-balik sa Sugbu para sa akong passport?
Puerteng lisura! Unsa man pod tong akong birth
certificate nga wala na man hikit-i sa munisipyo.
Gikitkit man siguro to sa ilaga o sa anay ba kaha?
Og sa dihang nilusot na ang akong passport, ang
akong fiancée visa na usab ang problema. Dili gyud
lalim ning magpa-interbyu didto sa German embassy sa
Manila. Maayo na lang gani kay gikuyogan ko adtong
taga travel agency nga maoy naghikay sa akong mga
papeles.
Og nakalakra man siguro sa akong palad si Hans.
Kay sa wala damha, na-aprubahan man ang akong
bisa. Hapit na gyud siguro nako makab-ot ang akong
damgo. Nga usab makatabang sa akong ginikanan og
mga igsoon nga nagpuyo sa kapait sa ka-pobrehon sa
Pilipinas.
Kaanindot gayud kong ang akong mga igsoon
makahuman sa College. Og sila pud ni Nanay ug Tatay,
makapuyo na sa balay nga walay buslot ang atop.
Pareho sa bag-ong panimalay sa mga ginikanan ni
Merle. Unya makakaon sab intawon sila og karne
matag adlaw.
“Fasten your seatbelts please” Ingon pa sa gwapa
nga stewardess nga naglakawlakaw sa eroplano.
Niining higayona, wala na kaayo ko nakulba-an kay
nakasabot na man ko sa iya.
Sa wala nagdugay nibalik na usab ang maong
stewardess “Would you like fish in curry sauce and rice
or beef rouladen with mashed potatoes Ma’am?” “Fish,
Ma’am” maoy akong nadali-dali og tubag. Kay wala
man ko kaila adtong iyang giyawit tanan. “How about
wine, juice, coffe or tea?” “Cokes, Ma’am” tubag pa
nako. Maayo gali kay wala na siya’y pangutana pa nga
lain kay ang usyuserong Amerikano sa akong tupad
naminaw baya sa amo.
Pagkahuman nako og kaon, gitan-aw nako kung
wala ba maibot ang lingin nga sticker sa akong asul
nga blusa. Kay pagcheck-in nako didto sa syudad ni
Lapu-lapu, gipapilit kini sa babaye sa ako didto sa
counter.
“Paghulat lang sa mando sa stewardess aron dili ka
mabiyaan sa imong connecting flight” matod pa sa
maong babaye.
Sa pagkatinuod, gikuyawan gyud kaayo ko nga
mapadpad ko sa laing espidno. “Hesus, Maria
kalawaton, mag-unsa na lang?” pulong nako sa akong
kaugalingon.
Sa wala magdugay, niabot na mi sa Kuala
Lumpur. Ang stewardess niduol sa ako og ingon pa
niya” Please stay in your seat until I come back for you”
samtang nagtan-aw siya sa sticker sa akong blusa.
Maoy hinungdan nga nagpabilin ko sa eroplano.
Hangtod nga hapit wala nay nabilin nga pasahero. Tulo
na lang mi kabuok unya puros mi Pilipina nga pers
taym pa nakasakay sa eroplano. Og usab nakatungtong
sa langyaw nga nasod.
Si Vangie og si Nerissa padulong usab sila sa
Frankfurt, Germany. Pareha sa ako, nanimpalad sab
sila nga moasenso ang kinabuhi pinaagi sa pagminyo sa
usa ka langyaw. Nalipay kaayo ko nga naa na koy
kuyog. Og nahuwasan gamay ang kalabog sa akong
kasing-kasing.
Sama sa mga masinundanon nga karnero,
gitultulan mi sa stewardess sa Gate 47 diin modunggo
ang eroplano nga magdala kanamo sa Germany. Unom
ka oras ang among stop-over sa Kuala Lumpur. Mao
kadto nga nakalugar mi sa pakighimamat sa usag-usa
“Ang akong pamanhunon nga si Peter, saisenta anyos
na og ako magbeinte-dos pa lang sa sunod tuig, pero
kinahanglan praktikal na karon” matud pa ni Vangie.
“Napulo ka tuig ang biya namo ni Markus apan
nagkahigug-maay pod mi, oy, bisan og sa e-mail og
sa telepono lang” subay usab ni Nerissa.
Wala ko mosabat sa maong istorya. Kay sa
pagkatinuod, dili man pod gugma ang rason nga
makigminyo ko kang Hans. Gipul-an na lang gyud ko
sa kalisod sa Pilipinas.
Si Hans maoy akong salbasyon ning kinabuhi nga
way kapaingnan- kalisod lang gihapon. Si Tatay walay
klarong trabaho unya palahubog pa gyud. Si Nanay
sige og pusta sa masiao unya nagsige pod og kamabdos.
Dose na mi kabuok og ako ang kamaguwangan.
Nigraduate na ko sa Guindolman Public High School
unya sa edad nga beinte-tres, kinahanglan na kong
motabang sa akong pamilya. Wala gyud koy plano nga
maminyo kang Kardo nga maag-uuma. O dili ba kaha
kang Nestong nga traysikol drayber. Kay sigurado gyud
ko nga dili moasenso ang akong kinabuhi kuyog nila.
Ayaw na lang, intawon!
Maayo lang unta og suertehon ko ani kang Hans.
Ang flight gikan sa Kuala Lumpur padulong sa
Frankfurt, nikabat og mga walo ka oras. Unya ang
kulba sa akong dughan nagpadayon gihapon. Dili na
tungod sa kahadlok nga masa-ag ko. Apan tungod sa
kalisang niining bag-ong kinabuhi nga akong giatubang
karon. Ang lalaki nga akong minyoan, usa ka
estranghero. Wala pa man gani mi nagkita sa personal.
Sus! Kung mahimo pa lang moambak sa eroplano
og molupad balik sa Pilipinas.
Apan dako ang paglaom ni Nanay ug Tatay kanako.
Nanghambog na man gani to sila sa among silingan nga
tsismosa. Nga sa dili madugay, mapalitan na nako sila
og karaoke. Mao man siguro kadto ang nakahatag nako
sa kaisog sa pagsagubang niining walay undang nga
kulba sa akong kahiladman.
Ensaktong alas siete kuarenta’y singko sa buntag
pag-abot nako sa Frankfurt. Wala koy tarong nga tulog
kay nag-alingasa man ang akong utok. Di sab ko
kahibalo mopa-andar sa gamay nga telebisyon sa
atubangan sa akong lingkuranan. Busa nagsige na lang
og tuyok-tuyok ang akong panumduman. Wala sab koy
makaistorya. Si Vangie ug Nerissa, layo man sila sa
akong gilingkuran. Og ang akong tupad wala man
motagad sa akoa. Pagkabinhod ra ba sa akong natulog
nga paa.
Pareho sa nahitabo sa Kuala Lumpur, giguyod na
usab kami sa stewardess. Iya ming gitultulan sa bintana
sa immigration officer unya gitugonan mi kung unsaon
pagtultol sa kuhaanan sa among maleta.
Wala na gyud kaantos ang akong mga nerbyosa
nga tuhod. Nikurog kini ug taman sa dihang ako nang
torno sa maong bintana. “Passport please. How long are
you staying in Germany? Where are you going to stay?”
Ang ratatat nga pangutana sa pulis nga nagpasundayag
sa bintana.
Wala ra siguroy sayop kadtong papel nga akong
gitubagan didto sa eroplano. Pagkahuman sa
nagkayuring nakong tubag sa iyang mga pangutana,
gihatag man niya ug balik ang akong passport. Sama sa
usa ka kriminal, nagdali ko sa paglakaw pahilayo
kaniya.
“Maayo unta og duol ra ang atong puy-anan dinhi”
matud pa ni Vangie “kay aron magkita lang gihapon
ta” “Bitaw”sugyot pa ni Nerissa. Samtang igo lang kong
nitando, sa dihang naghulat kami sa among mga
bagahe. Og gikuot nako sa akong pitaka ang hulagway
ni Hans. Hinaot pa unta nga naghulat siya kanako
niadtong tungura.
Pagkadako sa paluparan sa Frankfurt. Limpyo
kaayo ang palibot. Galing ang hangin nga nihikap sa
akong nawong, presko usab kaayo. Unya bisan sa
kadaghan sa mga tawo dinhi, hilom man kaayo ang
lugar. Humot usab og langyaw. Pareho sa kahumot sa
bag nga pasalubong ni Merle kanako pag balikbayan
niya sa niaging tuig didto sa Guindolman.
Sa wala madugay, adunay tawo nga nagkaway sa
ako. Og mao na kadto ang primerong pagkita nako sa
akong pamanhonon.
Tambok man diay kaayo si Hans. Dili man gud
kinatibuk-ang lawas ang hulagway nga gipadala niya sa
ako sa Pilipinas. Apan susama sa langgam nga gipreso
sa hawla, nagpakasal lang gihapon ko sa iya.
Dili sab siya maayo mag-iningles. Unya wala usab
siya’y tarong nga trabaho. Maayo galing kay nagpuyo
mi sa balay sa iyang inahan. Busa wala ra mi gasto sa
abang, koryente og pagkaon.
Apan ang iyang madawat nga welfare compensation
gikan sa ilang gobyerno, igo lang pod igasto sa iyang
bisyo. Kada adlaw lima ka kahang sigarilyo og napulo
ka botelyang Bitburger beer gayud ang iyang mahurot.
Unya magsige usab siya og laag kuyog sa iyang barkada
nga magsakay sa ilang mga dagko nga motorsiklo.
Mahal ra ba kaayo ang gasolina dinhi. Kung kwentahon
kini nako sa kwarta sa Pilipinas, mokabat na kini sa dos
sientos kapin kada litro.
Ang akong pinuy-anan dinhi sa Hundsangen gama
sa semento. Susama kini sa balay og dato didto sa
Guindolman. Ang akong pagkaon, lamian usab.
Ikomparar sa talbos sa kamote og mais nga maoy
madali-dali ni Nanay. Matuk-an man gali ko usahay
iniglamoy nako sa brotchen ug bratwurst kung
makahinumdom ko sa kawad-on sa lamesa sa akong
mga igsoon.
Aduna usab kami awto nga magamit sa pagsuroy-
suroy. Didto sa luag nga autobahn inigbisita namo
panagsa sa ila ni Merle og sa iyang istrikto nga
bana. Busa, dili ako angay nga magmasulob-on dinhi.
Apan ngano man nga bug-at man kaayo ang
akong kasing-kasing? Tingali tungod kini kay wala pa
gyud ko mobati og gugma kang Hans. Basin usab og
ang hinungdan niini mao ang higante nga kamingaw
nga akong gibati sa kada adlaw.
Pagkalami gyud subayon sa akong damgo, ang
dagat didto sa Guindolman. Magtiniil samtang
maligo sa grasya sa init nga adlaw og sa parat nga
hangin. Nahidlaw pod ko sa hilaw nga saging nga
gilung-ag. Unya ginudnod sa ginamos- tugnos nga maoy
among bitbiton didto sa baybayon matag Domingo.
Possible usab nga gipul-an na ko nga mao ra man
og ako ra ang nagtikawtikaw dinhi sa among balay. Dili
man mi magkasinabot sa inahan ni Hans kay wala man
usab siyay iningles. Maglikay na lang ko sa iya.
Ambot og ngano nga bisan sa kadaghan sa mga
panimalay og mga awto dinhi, hilum man kaayo ang
akong palibot. Usahay mao ra man og ako na lang ang
tawo nga nahibilin sa tibuok kalibutan.
Siguro naggikan kini sa rason nga hangtod karon
dili gihapon ko hanas mag-german . Wala gayud koy
tarong nga kaistorya dinhi.
Naunsa na kaha to si Vangie og si Nerissa karon?
Wala man sab mi naghatagay og among mga numero sa
telepono kay gapareho ra man ming tulo. Walay mga
hanaw. Mahal usab kaayo dinhi kung magsige ka og
gamit sa telepono. Kada istorya namo dinhi sa
telepono, mao ra usab kini og dunay metro pareho sa
taksi. Paspas kaayo ang patak.
O dili ba kaha ang hinungdan sa pagtingkagol
niining akong dughan tungod kay usa ka tuig na ang
milabay og wala lang gihapon ko nakapalit ug
karaoke para kang Nanay ug Tatay.
*ang ritrato gikan sa akong mubo nga sine nga "Pagbalik"
Tuesday, August 5
UNSAON PAGLUPAD
Bisan unsaon nako
Pagpatubo ug pako
Dinhi sa akong siko
Paggamit sa anting-anting
Nga nagtaginting
Dapit sa akong aping
Paghulam sa kalayo
Sa mga guatsinanggo
Nga santilmo
Dili lang gihapon
Kanako motapon
Ang gamhanung bitoon
Kay gusto kong molupad
Lapos sa gisaad
Sa damgong gibulad
Ilawom sa adlaw
Nga nitabon sa bangaw
Sige ug tagawtaw
Mosakay na lang ko
Sa hangin nga bilyako
Moangkas sa mga kuko
Sa mga langgam sa engkanto.
*ang ritrato gikan sa "Babaye Gid Haw?", akong exhibit sa Bacolod City
Monday, August 4
BABAYE SA PANGANOD
Lisod kab-uton
si Inday
nga naglutaw
sa panganod
lalum og katulog
Dili siya kadungog
Sa mga pulong
nga sa yuta
naggikan
Buta siya
sa mga kidhat
nga kaniya nag-aghat
mao rag mga kilat
Dili siya motilaw
sa mga hagawhaw
sa tabanog
nga kaniya gusto mobatog
Ayaw siyag hikapa
kay sa imong mga kamot
kaming mga babaye
sa panganod
mahanaw kay mangluod.
*Ang ritrato dinhi gikan sa "Babaye gyud diay?" nako nga exhibit
Tuesday, July 15
WA KAY GUSTO SA AKO
Kay gikawat nako
ang mga lansang
nga gigamit
sa pagsilot
kang Hesukristo
gilabay nako
ang korona
nga gipurongpurong
sa ulo
ni Birhen Maria
ug akong gipapas
ang litrato
ni Jose
nga amahan
sa atong magsasalba.
kay nawad-an
nako ug gana
pagpaminaw sa ilang
mga istorya
nga gipatik sa bibliya,
ang akong ginoo karon
mao na ang panahon
nga wala mag-ingnon
Tawo, lakaw
sa ako paminaw
kay kung dili ikaw
sa kasakit, mabanhaw.
usa ra ang tugon
sa ako sa panahon;
iniglabay niining tanan
usa ra ang atong paingnan
lapok, abo ug kawad-on
wala siya naghukom.
ang balaod gama sa tawo
gikinahanglan haron
mahubsan ang reklamo
nga sa ato nagliyoliyo.
ang akong gitahod
mao ang kinaiyahan
nga kanunay
gisipit sa kinaadman
sa iya-
maminaw kitang tanan.
ayawg kasuko
basin baya diay
ug ikaw adunay gusto
sa ako.
*ang ritrato dinhi gikan sa "Babaye gyud diay?" nako nga exhibit
MGA DAGWAY NI INDAY
Nagkalata ang dagway ni Inday. Asawa, inahan, trabahanti
ug artista. Nan, karon usa siya ka dalaga, matahom, seksi
ug gukdonon sa mga lalaki. Ugma, usa siya ka bangis nga amazona,
manamastamas sa tanan nga nanglupig niya. Unya inig mata niya
pagtakdol sa buwan, mosakay siya sa iyang ginsakpan nga langgam
kon dili man gani mosulob siya sa pako sa manananggal. Unya
molupad sa bukid sa Manunggal. Usahay, mahimo siyang diwata
nga mohatag sa tanan nga gustong ninyong matamasa. Sa sunod
semana, mahimo siyang sirena, molangoy sa lapad nga dagat
nga dili matungkad. Ayaw pagtuo nga si inday dili hapsay.
Kay bisan og ang iyang mga tango motumaw, bisan og ang iyang
sungay mosayaw. Ayaw panaway! Kay sa tanang panahon,
magpabilin lang gihapon ang iyang pagka-inday.
ILONGGO TRANSLATION (Salamat kang KARLA QUIMSING)
Ang mga Guya ni Inday
Dunot na ang guya ni Inday. Asawa, iloy, trabahanti
Kag artista. Ay abaw, subong, dalaga siya, matahum, seksi,
Kag lalagson sang mga lalaki. Buwas, isa siya ka bangis nga amazona
Manukot sa tanan nga nanglupig sa iya. Sa iya nga pagbugtaw
Mag sanag ang bulan, masakay siya sa sinakopan nga mga pispis
Kon indi gani, masul-ob siya sang pak-pak sang manananggal. Dayon,
Malupad sa bukid sang Manunggal. Kung kis-a mahimo siya nga diwata
Nga mahatag sa tanan niyo nga mga handum. Sa sunod nga
Semana, mahimo siya nga sirena, malangoy sa malapad nga dagat
Nga indi matungkad. Indi magpati nga si inday indi matawhay.
Kay biskan ang iya mga bangkil hining-hining, biskan ang iya
Sungay maki-ay ki-ay. Indi magkahikay! Kay asta sa ulihi
Mapabilin lang gyapon ang iya nga pagka-inday.
*ang ritrato dinhi gikan sa akong Maribago Bluewater exhibit (nga wala mahinayon)
Tuesday, June 3
HAPAK SA BALOD
Sa
Matag hapak
Sa balod sa baybayon
Mohapdos ang akong pus-on
Guyoron ang akong kasingkasing
Padulong didto sa taliwala sa dagat
Nga bisan unsaon nato sa pagsalum, dili
Gayud matugkad ni bisan kinsa nga nanghinaot
Sa pagkab-ot, pag-angkon sa mutya ning perlas nga gitangag
Ning higante nga takubo nga dugay nang naghulat sa taghoy sa mulmol.
Kay
Matud pa
Sa mangingisda
Ang gingharian sa syokoy
Nga gialima sa maanyag nga sirena
Dili gayud maangkon sa mga tawo sa yuta
Hangtud sa panahon nga kitang tanan dinhi mokat-on
Sa pagpaminaw sa mga kanta og hugoyhugoy sa mga kugita
Sa pagsayaw kuyog sa mga hapak sa balod gikan sa taliwala
Sa dagat, padulong sa pus-on sa baybayong tangag ang kasingkasing nga maluibon
Pagkahumag tuslob sa dagat nga parat manalingsing kini sama sa sanga sa pagatpat
Hinaot pa unta.
*ang ritrato dinhi gama sa yuta, gikan sa "Kausa:Women's Issues" nako nga exhibit
Thursday, June 14
Tubag sa Anak sa Babaylan
Tipak sa kalayo
nga nitipas dinhi
Nibukhad ang mga yuta
niining yuta
Ningbukal ang mga lana
niining lana
Nanampit ang mga bukog
nga napulpog
Nanglupad ang mga dalugdog
Sa panganod
Padulong sa akong dalunggan
Nasilag ko
sa akong nahimutangan
Gikunis kunis
ang akong kahiladman
Gilaksi
ang akong kaunuran
Naingon ko sa bulkan
nga ningbuto
Naghaguros
ang akong dugo
og gihigop kini
sa nibukhad nga yuta
Adunay nabanhaw
nga kalag
sulod ning akong kalag
Ang kalayo
gahunghong kanako
og kanta sa kamatayon
Ang kagahapon nabuak
og dinhi ning akong lawas
Ningtumaw ang linaw
sa karaan nga dagway
sa panahon.
Kanta sa Babaylan
Hangin nga halangdon
Paminawa ning sangpit
Sa imong sulugoon
Nabuak ang kalibutan
ning kalibutan
Nangliki ang yuta
Ning mga yuta
Ningbukal ang sapa
Ning mga sapa
Nanampit ang mga langgam
Nanglangoy ang mga dalilang
Sa dagat ning kahiladman
Kinsa ang nagtunglo
Kinsa ang nagtunglo
Banhawa ang kalag
sa akong kalag
Lawas nga samaran
Babaylan nga balaan
Dagway nga nitumaw
Nga nitumaw
Nabanhaw
Nabanhaw
2
Diwata nga balaan
Patalinghoga ning kanta
Sa imong binatonan
Nibuto ang bulkan
ning mga bulkan
Naghaguros ang dugo
Ning mga dugo
Nagdahunog ang dalugdog
Ning mga dalugdog
Napulpog ang bukog
Ning mga bukog
Ilupad ko palayo sa haw-ang
Nga atabay sa mga panuway
Unsa kini nga tunglo
Unsa kini nga tungl
Banhawa ang liso
sa akong liso
Ang kalayo
gahonghung kanako
sa awit sa kinabuhi
og kamatayon
og kinabuhi
Nabanhaw
Nabanhaw
Paminawa ning sangpit
Sa imong sulugoon
Nabuak ang kalibutan
ning kalibutan
Nangliki ang yuta
Ning mga yuta
Ningbukal ang sapa
Ning mga sapa
Nanampit ang mga langgam
Nanglangoy ang mga dalilang
Sa dagat ning kahiladman
Kinsa ang nagtunglo
Kinsa ang nagtunglo
Banhawa ang kalag
sa akong kalag
Lawas nga samaran
Babaylan nga balaan
Dagway nga nitumaw
Nga nitumaw
Nabanhaw
Nabanhaw
2
Diwata nga balaan
Patalinghoga ning kanta
Sa imong binatonan
Nibuto ang bulkan
ning mga bulkan
Naghaguros ang dugo
Ning mga dugo
Nagdahunog ang dalugdog
Ning mga dalugdog
Napulpog ang bukog
Ning mga bukog
Ilupad ko palayo sa haw-ang
Nga atabay sa mga panuway
Unsa kini nga tunglo
Unsa kini nga tungl
Banhawa ang liso
sa akong liso
Ang kalayo
gahonghung kanako
sa awit sa kinabuhi
og kamatayon
og kinabuhi
Nabanhaw
Nabanhaw
Monday, February 19
ANG SANGA
Ang duha
ka tamsi
matag adlaw
mobatog
sa sanga
ang ilang kanta
tam-is paminawon
ang ilang pako
hiposon nila
samtang
ang mga kuko
mokapyot sa sanga
nga nagluyloy.
usa ka adlaw-
yabag ang huyohoy
sa hangin
og nagkusmaot
ang palibot
paghangad nako
ang duha
nagwarawara
kay gibiyaan man sila
sa sanga.
nilupad ang sanga
sul-ob
ang kinawat nga pako
padulong sa bitoon
nga sa dugay
na nga panahon
nagpaduding
kanila.
ANG BAROTO SA DAGAT
Kinsay magdahum nga ang lusok
kung itugsok sa daplin sa balay sa kagang
magmugna sa katahum
taliwala sa yuta nga walay paglaum?
Kinsay magpalandong nga ang kahoy
molamoy sa tubig nga parat
og ang iyang gamot mohinay og kamang
manalingsing sa buhangin?
Kinsay nakasaksi sa mga binhi
nga naggikan sa naglangoy
nga mga mulmol sa tanaman
didto sa sabakan sa dagat?
Ang mga langgam ra ba kaha
nga nagtampisaw sa bakhawan
inig pangluod sa tubig
kinsa nagdali sa pagdagan
padulong sa isog nga baroto
Atua -
nagdayandayan didto
sa kasingkasing
sa langyaw nga bagyo.
NAGPAS-AN ANG TANAN SA KABUG-AT NGA DILI MASABTAN
Naggikan sa liso
nga giputos
sa karaan nga bildo
Gilukdo ang kalipay
lakip na -
ang bolingot nga balay
nga dili sayon sabton
kahulagway
sa tigmo sa agukoy
Nag-una ba ang manok
gisundan sa
lagwis nga itlog?
Basin baya og ang itlog
maoy gigukod
sa naglibog nga manok?
Apan ang tanan
lumalabay lang
ning kalibutan
Mga bulak og dahon
sa tanaman
nga mabulokon
Wala 'tay kalainan sa ok-ok
nga sa kasilyas
nanghasi og niluklok
Nagpas-an ning tanan
nga gibilin
sa katigulangan
nga usab-
atong isabwag
pagkahuman
itagak.
ANG PANGANOD
Anggid sa aso nga gama sa kalayo
nga nikagiw sa dihang
si Andres Bonifacio
nanilhig sa kagubatan-
nagtipon sa mga laya nga dahon
og uga nga mga sanga
dayon gibisbisan og gasolina
gidagkutan sa posporo
gitayhop og pagkahuman
gibubuan ra diay og tubig nga talawan.
Taas pa sa agila ang lupad
sa aso nga nakigdula sa hangin
kay gusto siyang magpadayon
og puyo didto sa palasyo
nga gama sa kamot sa mga tawo.
Karong taknaa, kasag siya
sunod, kabayo na usab
panagsa, mahimo siyang buaya
apan inigbundak sa bangis nga ulan
susama sa aso
Ang panganod
mahanaw lang.
DAMGO
Adunay usa ka isla nga nagkuhit sa langit
ang mga tawo didto naghunahuna gyud
nga ang panganod sayon rang makab-ot.
Inig mata nila sa sayo sa buntag
lingawon sila sa hungihong sa mga tubag
sa nag-istorya nga alimasag.
Sa kanunay sugaton sila sa adlaw
nga walay panalipod, nanghuy-ab
dili sila kaikyas, di kabalibad
Hikapon sila sa guatsinanggo nga hangin
kinsa nakigdula sa mga buhangin
nga nahinanok sa daplin.
Maligo sila sa lulot nga lawod
sakay sa paraygon
nga balud.
Og inigkatulog nila sa gabii
kuyogan sila sa bagting
sa walay langas nga liti.
Padulong sa pultahan sa gabon
nga gilibutan
sa kahayag sa kahaponon.
Ayaw lang usa pukawa si dodong og si inday
tunla usa nang imong laway
nga nagtabisay.
Kay kining isla nga talagsaon
nagsul-ob kini
og maskara nga madagmalon.
Inigbuto sa nagdagan nga panahon
silang tanan sugaton
sa nagtuwad baliskad nga panan-awon.
MOSAAD KO NGA MAHIGUGMA SA IMO
Kung puston nimo ang mga bitoon
og pula nga papel patabani og ribon
sa kanunay padal-i sab ko sa adlaw
aron kining natulog kong kasingkasing mabanhaw
ayaw usab kalimti ang takdol nga bulan
busa buyaga ang pagbundak sa nasuko nga ulan
iniggawas nako sa akong gingharian
iandam ang mga rosas sa tanaman
pakapini sa alisbo sa kahumot
sa sampaguita nga nahimuot
og ibta ang mga lusoklusok
sa kahadlok sa akong utok
hayhayi og aninipot sa matag gabii
kining mga dahon sa akong lubi
pagkahuman ipalayo ako sa tanang kahapdos
sa babaye nga nalisang mamabdos
og ang tanan nga tampalasan
niining bilyako nga kalibutan
ipalayo sa akong palibot
kay dili ko mabuhi og alimuot
Mahigugma lang ko sa imo
kung himoon ko
nimong Ginoo.
Tuesday, February 6
Monday, November 27
PAGHINUMDOM KANG DIEGO SILANG
Nagsakay ka sa kabaw nga itom
bitbit ang hait nga sundang
sa tuo nimo nga kamot
nga nabahiran
sa dugo nga nisubay
kuyog sa kabaw
sa pilapil ning basakan
nga nag-uga og nitig-a ilalom
sa nasuko nga adlaw.
Kagahapon lamang
nagkita ta
sa ilalom sa kahoy
kinsa nakahibalo
nga sa luyo sa ngulngol nga kausa
nga imong giasdang,
nagpabilin lang gihapon
ang akong hulagway dinha
sa imong kasingkasing
bisan og wala na sa imong tudlo
ang akong singsing.
Nisakay usab ko
sa kabaw nga itom-
apan habol ning akong sundang.
Ang kabaw nag-inusara na
sa basakan
samtang nagpatik ko
sa istorya
nga hangtud karon
sa paglabay sa kapin sa
tres sientos ka tuig
wala pa gihapon nahuman.
Hinaut pa unta
nga ang atong singsing
bisan kini og nagkamuritsing
mahikaplagan-
sa nag-usbong nga mga humay
sa pula nga
pilapil ning basakan.
BABAYE SA BALOD
Naghaguros ang unos nga dala ni Habagat
didto sa pus-on sa nahinanok nga dagat
guyod ang tanan nga iyang nakaplagan
lakip na ang babaye sa pantalan
kinsa naghulat sa huyop sa hangin
kuyog sa amang nga mga buhangin
og sakay sa gamay og dako nga balud
ilalom sa nagkusmaot nga panganod
niunong ang babaye sa huyohoy sa tanan
bisan nihupay na ang kasuko ning taskawan
usab nga amihan, nagpadayon lang gihapon
ang kabangis nga nibukal og nikaon
sa tibuok niyang kahiladman
kay ang balod dili mapugngan
mogamay og modako, sigun sa hangin
nga usab sa kanunay nagpabilin
nikapyot niining babaye sa balud
nga gustong mokab-ot sa taas
og tam-is nga panganod.
Sunday, November 26
PAG-UGDAW SA KALIBUTAN
Gidala nako sa akong lawak
Kining kasingkasing nga nabuak
Unya nangita ko sa makapilit
Og makabalik niini sa hingpit
Apan bisan giunsa nako
Pag-angay, gamit ang semento
Nga ingon pa ni Kupido
Maoy gamiton kay epektibo
Wala gayud maulian
Kining sulod sa akong dughan.
Nagkuha ko og dagom
Nga gipabawnan og paglaum
Gitagsa-tagsa nako og tahi
Ang gamay og dako nga gisi
Kang Venus nangayo ko og tabang
Nga kining akong kahimtang
Dili magdugay matambalan-
Ilisan kining dughan
Og sa sunod nga higayon
Kining kasingkasing
Ako na gyud ning hiposon
Putson og pagkahuman
Pag-ugdaw sa kalibutan
Ilubong.
LATAGAW
Sa akong pakigbisog
Batok ning kinabuhi
Gibaktas nako ang tanan,
Ang hambogero nga bukid
Nga nagtuy-od
Daw usa ka higante-
Og ang lapokon
Nga eskinita sa lungsod
Nga akong natawhan.
Gisuong nako ang baga
Nga mga bagon
Sa ngitngit nga langit.
Gisubay ang pilapil
Sa basakan
Nga daw sirkero.
Naglibudlibod didto
Sa kalasangan
Nga gama sa semento,
Nilugsong sa langyaw
Nga mga nasud
Ning kalibutan.
Nagwarawara
Sa akong pag-inusara
Kuyog ang karaan
Og pudpod kong amiga
Nga sa tanang panahon
Naglukdo kanako
Kauban ang tanan
Kong gisagubang
Dinhi sa yuta.
Ayaw pagtuo
Nga ako nawad-an
Og utang kabubut-on
Kay sa matag adlaw
Gitumban ko ikaw
Sa kainit sa adlaw
Og tunok nga adorno
Ning atong kadalanan,
Kay dili ako mabuhi
Ning kalibutan
Nungka- kung wala ning
Sumpay sa tinai
Sa akong paglatagaw
Ning bilyakong
Kinabuhi-
Ang akong tsinelas.
DALAG ANG KAWAYAN
Mil nuebesientos otsenta’y nuebe
Dihang gitanom nimo
Ang dalag nga kawayan
Matud pa sa atong silingan
Dili gyud na molabong
Kanang sanga nga niwang
Kay kuno – ang atong yuta balas
Og ang tubig, parat
Dili ayon og walay hinungdan
Siguradong mamatay kini
Kay sa kinatibuk-an sa isla sa Olango
Wala pay nakapatubo niini
Apan sa kagahi sa imong ulo
O dili ba kaha tungod
Kay ikaw naengganyo
Sa kiaykiay sa kawayan
Inig haguros sa Amihan
Og kanta sa langgam
Gabii, takdol ang buwan
Imong gitusok ang sanga
Dayon gipabawnan
Og tubig, dili parat, tab-ang
Pagkahuman gibantayan
Gialima gayud sa taman
Imong gihatag ang tanan
Sa kawayan-
Nga wala magdugay
Nanalising og nisayaw
Sa taghoy sa Habagat
Og sa parayeg
Ning kasingkasing
Nga imong gibiyaan.
Subscribe to:
Posts (Atom)