BULAK SA BUKID MAYAPAY

Mao pay pagsubang sa adlaw sa bukid sa Mayapay nga nanghuy-ab. Nagpaalisngaw kini sa iyang kainit. Nindot tan-awon ang mga dahon sa mga kahoy nga among giagian kay nagdula man usab ang hangin sa palibot niini. Nikabat nag mga usa ka oras ang among biyahe, padulong sa ilalom sa bukid. Bugnaw ang hangin nga nigakos kanako. Ang mga higante nga mga kahoy sa agianan, makalilisang tan-awon. Magsige man gud og istorya si Yaya Pati kanako bahin sa mga kahoy sa gakit nga taw-an. Nakasab-an na gud siya ni Mama kay tuotuhoon na kuno kaayo ko karon tungod sa pagpunay sa pagpaminaw sa akong yaya nga si Nanay Pati.

Nisubay ang awto ni Papa sa lapokon nga dalan. Naglingkod ko sa likod sa bakukang nga pula samtang ang langyaw nga pari, nagpahimutang sa atubangan. Bisag gamay kining among gisakyan nga Volkswagen, hanas kini ug bulhot. Naanad na man gud ning among sakyanan kay matag Dominggo sa niaging duha ka tuig, wala mi mosipyat sa among pagbisita sa kalasangan dinhi sa bukid sa Mayapay.

Si Papa maoy doktor sa kampo sa kompanya sa Nasipit Lumber nga nahimutang sa kalibonan sa Mindanao samtang si Father Peter, mao ang pari sa among parokya. Ako maoy ilang gihimo nga gamay nga nars ug sekretarya matag Dominggo. Kaming tulo maoy pinakasuod nga higala dinhi sa among katilingban. Sa pagkatinuod, kuyog-baboy ra ko ni Father Peter ug sa akong Papa nga bisag asa moadto, nagtakin sa iyang kamanghuran nga anak.

Matag adlaw, tipunon ni Papa ang mga tambal nga gihatag sa iya sa mga ahente didto sa ospital. Si Father Peter usab, nagsigeg pangayo sa biya nga mga sinina ug sa mga de-latang pagkaon kang bisan kinsa. Inig-abot sa adlawng Domingo, mokagiw dayon ming tulo sa kalasangan kay mangadto mi sa naghulat namo nga mga higala sa bukid. Nangasuko na gud ang mga tawo kang Father Peter kay makausa ra man ang iyang misa matag Dominggo. Unya, magdalidali pa gyud ni siya kay naghulat man ming duha ni Papa sa iya. Matud pa sa uban, napulo ka minutos na lang ang misa karon kay molakaw na man dayon ang maong pari. Si Papa usab nga beinte kwatro oras unta mahimong tawgon sa iyang mga pasyente, mahanaw inig adlaw sa Dominggo. Samtang ako, dili na makigsabot sa akong mga kadula niini nga adlaw.

Karong adlawa, nagpadulong ming tulo didto sa usa ka tribo sa Manobo nga nagpabilin lang gihapon sa lasang sa among palibot. Nianam-anam og lukso ang akong kahinam kay sa miaging duha ka Dominggo, adunay talagsaon nga nahitabo kanako. Paglabay sa pipila ka oras nga pagdrayb, nihunong si Papa atubangan sa pinakadakong gakit nga among naagian.

” Mao na gyud ni, this is it!”, pulong pa ni Father Peter nga bisag magbinisaya, langyaw lang gihapon paminawon ang iyang mga pulong.

” Ingon si Datu Manpatilan, ang pinakadako kuno nga gakit, mga sientosingkwenta ka kilometro gikan sa kampo” sumpay ni Papa, dungan sa padaplin sa bakukang nga pula.

Wala na ko mosabat sa ilang istorya kay ganahan na ko mogawas sa sakyanan. Naminhud na baya ang akong bitiis sa paglingkod sa among gamay nga awtog dugay. Wala sab koy kalibotan unsa’y ilang gihisgotan. Naghulat mi didto sa pipila ka minutos ug sa wala magdugay, nakadungog ko sa lanog nga tingog sa usa ka budyong. Gitubag ra ba kini sa nahigmata nga bukid. Taudtaod, nitokar usab ang nagdahunog nga tambol. Hinay kini sa primero apan nagdali na sa kadugayan.

Didto sa hawan sa likod sa maong gakit, nikalit pag-abot ang kadaghanan. Nidako ang akong kalimutaw sa akong nakit-an kay nikalit pagpanggawas ang pipila ka mga babaye, lalaki ug mga bata. Ang uban nga mga tribu man gud, adtoon man namo sa ilang mga pinuy-anan. Dili pareho ani karon nga mao rag mga kahoy sa kalasangan nga nahimong mga tawo. Ligdong pa gyud nga mga Manobo ang tribu ni Datu Manpatilan. Aduna’y nakaingon sa iya sa binuhatan ni Papa ug ni Father Peter. Tungod sa Cholera nga nipagan sa pipila niya ka mga tawo, napugos kini siya pagpangayog tabang.

Kasagaran sa ila, nagbahag lang ug wala ko kasabot sa ilang sinultian. Niduol si Datu Manpatilan kang Papa ug Father Peter. Siya ra diay ang kahibalo magbinisaya sa ila. Niatubang siya pagmando sa iyang ginsakpan ug kalit nga nahilom silang tanan. Apil ang bukid nahilom. Taodtaud, naglinya ang mga Manobo atubangan sa kang Papa ug Father Peter nga nagpagawas sa ilang mga tambal, sinina ug pagkaon. Gipagawas usab nako ang akong lapis ug librito.

Ako maoy gibatunan sa pagsulat sa mga ngalan ug edad sa mga pasyente nga ipatik didto sa librito. Lakip na usab niini ang paglista sa ilang mga sakit ug sa mga tambal nga ihatag ni Papa. Naanad na ko pagpangutana pinaagi sa usa ka interpreter. Hanas nako molista sa ilang mga ngalan nga walay apelyido. Dili na ko matingala kung inig pangutana sa ilang edad, wala silay petsa nga ikasulti. Giingnan ko ni Papa nga kon natawo kini sila sa pagtakdol sa buwan nga bugnaw, Disyembre ang buot ipasabot niana. Kung moingon nga nagbaga ang adlaw sa ilang adlawng natawhan, buwan kana sa Mayo o Abril. Banabanaon dayon ni Papa ang ilang edad pinaagi sa ilang mga pamayhon, han-ay sa ngipon sa ilang baba ug mga katarak sa ilang mata.

Usahay, magpainom sab ko sa mga bata sa tambal batok sa bitok. Kahibalo na ko nga kasagaran sa ilang mga kabataan, mangamatay tungod sa Malaria. Gawas, niini, peligro sab sila sa sakit nga Cholera ug Amoebeasis kay bisan asa ra man sila nga suba mokawos sa tubig. Nagkayuring ang binisaya ni Father Peter sa pagpaningkamot, pagtudlo sa ila nga initon ang ilang tubig nga ilimnon. Ingon man, nagsige sab siyag dala sa mga tsinelas para sa mga bata nga malipayong naglaroylaroy sa lasang nga nagtiniil. Walay kahadlok sa bitok ang mga tawo dinhi. Kadaghanan sa ilang mga bata, dagkog tiyan. Matud pa ni Papa, dulaan sa mga gagmayng bata ang ilang mga bitok sama sa akong pagdula sa lastiko. Pero usahay, dili ko motuo ni Papa ug Father Peter kay magsige man sab na silag dyaga-dyaga sa ako.

Didto sa linya sa mga sakop ni Datu Manpatilan, adunay bata nga pareho kadako sa ako nga nilapas sa utlanan. Naghinayhinay siya pagduol sa akong nahimutangan, nagtangag sa mabolokon nga bulak ang iyang kamot. Iyang gihatag sa ako ang talagsaon nga bulak nga anggid sa langgam. Ang pako niini lalum ang pagkaberde samtang ang korona, asul ug pula. Ang batang babaye nagsul-ob sa saya nga pareho kamabolokon sa bulak. Wala siyay sapot sa taas. Ugaling, aduna siyay pipila ka kwentas nga nihugot sa iyang liog. Gama kini sa bronse, ingon man ang mga dagko ug lingin nga ariyos nga nagbitay sa iyang dunggan. Bisag nagkabulingit, matahum ang akong bag-ong hikaplagan nga amiga ug tabonon ang iyang panit.

Gikaptan ko niya ug gihinay pagbitad pahilayo sa kadaghanan. Iya kong gidala didto sa kalibunan nga napuno sa mga bulak susama sa ako nang gikaptan karon. Nanglingkod ming duha atubangan niining gamay nga paraiso ug naminaw sa mga dahon nga gihuyop sa hangin. Wala mi nag-istorya, pareho sa mga alibangbang dinhi. Niining pila ka gutlo, nakighiusa mi sa kalasangan.

Taodtaud, nadungan nako ang tingog ni Papa.

”Luzviminda, Asa ka?”

Nitindog ko gikan sa dako nga bato nga among gilingkoran ug nisunod sa ako ang akong bag-ong higala. Nagkaptanay ming duha, nibalik mi didto sa hawan diin nanambal si Papa unya nagtudlog hygiene ang nagkayamukat nga si Father Peter.

Sa niaging Dominggo, pagbalik namo sa lasang, didto sa may punoan sa gakit, wala nako hikit-i ang akong higala. Nahanaw usab ang mga bulak didto sa kalibonan dapit sa wanang. Ang nahibilin, mao na lang ang mga amang nga alibangbang. Bisan sa naglinya nga mga Manobo sa akong atubangan, wala nako nakit-i ang bulak sa Mayapay. Busa, karong adlawa, samtang nagsakay ko sa awto padulong sa dakong gakit sa kilometro 150, doble ang akong kahinam.

” They brought the daughter of the Datu to the camp hospital last week but it was too late”, sugid pa sa akong Papa kang Father Peter.

“This anopheles mosquito is a pest! It is everywhere in the forest,” tubag usab ni Father Peter.

Nasakpan nako silang duha nga nilili kanako sa samin atubangan sa awto. Nalimot siguro sila nga kasabot kog iningles. Gipugngan nako ang mga luha nga gustong motulo gikan sa akong mga mata. Dili ko gusto nga mohanap ang akong panan-aw samtang nagpangita ko sa bulak sa Mayapay.

Daghan na ang panghitabo sa nilabay nga treinta ka tuig. Si Father Peter, ang taga-Holland nga suod sa akong Papa, niuli na sa ila. Gipetisyonan siya ug gipahawa sa mga tawo sa among parokya kay kuno, wala man siyay gana magmisa. Si Papa na lang ang nahibilin didto sa bukid sa Mayapay. Samtang ako, nieskwela sa Manila ug nigradweyt na sa pagka Doktora.

Lima na katuig ang nilabay sukad sa akong paghuman sa medisina karon ug dinhi na ko sa Manila nagpuyo. Ang akong trabaho isip mananambal sa mga bata dinhi sa St. Luke’s Hospital, maayo man sab. Aduna koy sekretarya nga molista sa mga ngalan sa akong pasyente nga adunay mga apilyedo. Igo-igo usab ang bayad nila sa ako. Naa ko’y condominium sa Makati kuyog sa akong uyab, kinsa dunay maayo nga trabaho isip usa ka plastic surgeon.

” Luzviminda, buhata ang makapahimsog sa imong kasingkasing, dili ang makapabug-at sa imong bulsa” matud pa ni Papa sa ako dihang nigradweyt ko isip doktor sa medisina.

Bug-at na ang akong bulsa karon apan ang akong kasingkasing mao ra mag dili himsog. Pagbiya nako sa Mindanao sa una, nahinangop ko sa kinabuhi dinhi sa Manila. Sa semento nga mga balay, lapad nga mga tindahan, sa kadaghan sa kalingawan ug nagkalainlain nga mga tawo, dinhi sa dakong syudad. Nawad-an kog gana mopauli sa amo diin ang kadalanan, lapokon lang gihapon. Sa dihang nitungtong na ko sa eskwelahan sa medisina, panagsa na lang gyud ko mopauli didto hangtod nga nigradweyt ko.

Sa dihang nilarga si Father Peter kaniadto, nagpanuigon pa lang kog kinse anyos. Ang nahimong komite sa pagpalarga sa iya mao si Papa, ako ug ang dyanitor sa ospital nga si Noy Felix. Nagpahimo si Papa sa streamer nga miingon ”Bon Voyage, Father Peter Scheuerss”. Ako ug ang pungkol nga si Noy Felix maoy naggunit sa maong panapton didto sa paluparan sa Butuan City. Naggaksanay si Papa ug si Father Peter ug wala sila maulaw sa pagpakita sa tanan nga nagtulo ang ilang mga luha. Niining tungora, nikuyog usab sa amo si Mama. Gilamano ni Father Peter ang kamot ni Mama.

” Ma’am, Please take care of Doctor” matud pa sa pari.

“Yes, Peter”, tubag usab ni Mama nga irihis ug dili Katoliko.

Si Mama ug si Father Peter kanunay magkukabildo bahin sa politika ug World History. Magsige sab pagreklamo si Mama nga kung babaye pa kuno si Papa, biyaan na siya niini kay magpuyo na sila ni Father Peter. Hugot ang panaghigalaay ni Papa ug ni Father Peter. Ang duha ka binuhat naghugpong sa ilang tinguha sa pagtabang sa ilang isigkatawo. Mao ra kinig usa ka panaad nga lupig pa sa kasal sa magtiayon. Sa wala damha, adunay niusbong nga kompetensya batok ni Mama og Father Peter. Nag-ilog sila sa matag Dominggo ni Papa. Isip usa ka rebelde, dili gyud si Mama mokuyog sa amo bisag pugson siya. Dili sab siya mosimba kay kuno Aglipay man siya, dili Katoliko.

” I hope you will go with him to the mountains now”, padayon sa pari.

“ I know that you will always be with him on Sundays, Peter, even if you are somewhere in this world, Don’t worry,” nagkatawa nga tubag ni Mama.

Nitingsi si Father Peter nga niggakos kang Mama. Daghan usab nga gabii didto sa among balay nga makatulog na lang ko, nag-istorya pa gihapon sila sa among pantawan. Mao kana ang ilang komedya sa usag-usa. Ang pari motahod kang Mama ug tawgon kini niya ug Ma’am samtang si Mama dili gyud patabanan ug Father, inig sangpit niini sa pari. Didto sa amo sa bukid sa Mindanao, walay makasabot sa ilang kukabildo. Si Papa usab, maminaw lang ug magpahiyum.

”Ma’am, I am sure you know that without you and Doctor, my life here would have no meaning”, tubag pa sa pari.

“ Peter, if you don’t stop now, your plane will leave you” sumpay ni Mama.

“Ma’am, That’s why I like you, you don’t waste time, you just go straight to the point”

Nagkatawa nga tubag ni Father Peter ug nigakos siya kang Mama, Papa, Noy Felix ug sa ako usab. Nisulod kini sa gamay nga paluparan sa Butuan ug walay lingilingi nga nisakay sa eroplano.
Paglarga sa pari, nagpadayon si Papa pagpanambal ug pagdala sa daan nga mga sinena ug de-latang pagkaon matag Dominggo, didto sa mga Manobo nga naglibudlibod sa bukid sa Mayapay. Gawas sa ako, mokuyog na si Noy Felix ug si Mama sa iya. Si Father Peter usab nagpadalag sakyanan nga Volkswagen Dune Buggy gikan sa Europa. Iya kining gipangayo sa Medical Mission Action (MEMISA), usa ka katoliko nga organisasyon dito sa Holland. Magsige sab siyag padala sa ukay-ukay nga mga sapot kang Papa. Bisan nilakaw na ang pari, nabuhi pa gihapon ang ilang gisugdan ni Papa nga pribadong misyon sa amoa. Ubay-ubay usab ang mga dagko nga mga kompanya sa parmasyotika nga gustong motabang kang Papa apan si Papa ug Father Peter dili gusto nga ipadayag sa publiko ang sakripisyong ilang gihimo para sa ilang isigkatawo. Dili man usab motabang ang mga parmasyotika kung dili kini mapatik sa basahon mao nga nagpadayon silang duha nga walay tabang ni bisan kinsa.

Paggradweyt nako sa medisina, gipadal-an kog sulat ni Father Peter gikan sa Holland. Matud pa niya, kung mahimo, tabangan nako si Papa didto sa Mindanao. Ako kunong sutaon og unsa gayud ang tumong sa akong kasingkasing unya ako kining sundon. Karon, sa edad nga otsenta, tua na si Father Peter nagpuyo sa Limburg, Holland. Matud pa niya sa ako, kung moanhi ka sa Holland, pangitaa ko sa syudad sa Limburg, sa balay sa nagdugo nga kasingkasing. Bag-o lang nakadawat si Papag sulat gikan sa Holland nga si Father Peter, aduna nay sakit nga Parkinson’s disease busa dili na kini makasulat o makapadayon sa iyang pagtabang kang Papa.

Nagdungan mig gradweyt sa akong uyab dinhis Manila sa tuig milnuebe-sientos-otsenta’y-siete ug tuod man, gisunod nako ang pangayo sa akong kasingkasing. Nagpabilin ko sa Manila ug nahimong pediatrician. Si Hector, ang akong uyab, nahimong inila nga plastic surgeon. Nahisakop mi sa henerasyon nga ginganlag Yuppie Generation. Medyo hanap na sa akong panumduman ang akong kinabuhi sa Mindanao sa una. Aron dili ko makonsyensa kang Papa, nagsige kog padala sa mga tambal nga sample gikan sa mga ahente sa iya. Pero kagabii, sa wala damha, nagdamgo ko sa bulak sa Mayapay ug sa mga uban nga panghitabo kaniadto, dugay na ang panahon nga milabay.

”Minda, ma-late na tayo sa clinic, ano bang iniisip mo diyan?”

Nadistorbo ang akong munimuni sa dihang nitingog si Hector.

” Wala, tayo na.”

Dalidali nakong tubag dayog tindog sa lamesa diin naglatag ang among lamian nga pamahaw. Nagdungan mi sa pagsakay sa elevator pagkanaog og pagtultul sa among Mercedes Benz, didto sa parking lot sa among condominium. Wala koy gana sa pag-istorya kang Hector sa sakyanan. Sigurado ko nga ang among istorya mao ra pirmi. Pila ang iyang kita matag adlaw ug ang mga sikat nga artista nga nagparetoke sa iya. Niadtong higayona, adunay lain nga gipangita ang akong dughan.

Giuna ko niya paghatud kay ang iyang clinic tua man sa usa ka high rise buliding sa Makati Avenue. Samtang nagpaingon mi sa St. Luke’s, nahimuot ko nga nakahinumdum sa pula nga bao nga maoy among sakyanan sa Mindanao sa una.

Wala koy ikasulti nga maot bahin ni Hector. Anak siya sa usa ka postmaster didto sa Inabanga, Bohol. Ambisyoso kaayo siya nga mahimong doktor ug hangop kaayo siya sa kwarta. Duha katuig na mi nga nag live-in dinhi sa Manila ug nakabisita na pud mi kas-a didto sa bukid sa Mayapay. Tungod kay intelehente man siya, nahimo nako siyang idolo sa eskwelahan sa medisina. Mapinanggaon sab siya sa ako ug wala siya’y bisyo. Makausa, dihang ako siyang giingnan nga adto mi manambal sa Mindanao, nitaas ang iyang kilay. Wala na lang ko motubay niini nga butang. Apan karong adlawa, gilamoy ko sa akong munimuni bahin sa bukid sa Mayapay. Maayo untag niundang na lang ang panahon niadtong mga gutloa sa akong pagkabata. Gaan kaayo ang akong kasingkasing kaniadto sa Mindanao. Matag Dominggo, mosayo mi sa pagmata, mamahaw, mohapit kang Father Peter unya mokagiw sa bukid diin naghulat ang mga Manobo nga maoy nagpabilin nga ligdong nga Pilipino. Nakahinumdum ko sa istorya sa akong Papa ug ni Father Peter nga ang mga Manobo kuno, naglibutlibot sa kabukiran sa Mindanano, sa sulod sa labaw pa sa kuatrosientos katuig. Halos wala sila’y pakiglambigit sa kalibutan gawas sa ilang lasang nga pinuy-anan. Gikan sa ilang pagkatawo, naminaw sila sa mga istorya sa ilang mga katigulangan nga gipasapasa sa matag henerasyon. Mao kini ang nakalahi sa ila sa mga Pilipino nga nigakos sa kultura nga gidala sa mga langyaw dinhi sa atoa. Usa sa ilang hingpit nga pagtuo mao nga ang usa ka tawo nga mogawas sa iyang pagsimba sa kinaiyahan, dili na gayud matawag nga usa ka Manobo.

Naundang na usab ang akong munimuni pag-abot nako sa pultahan sa akong opisina. Pagsulod nako, daghan na ang mga pasyente nga naghulat sa ako. Gisul-ob nako ang akong puti nga blusa og nilingkod ko sa akong lingkuranan. Nitingog ang akong intercom unya nadungog nako ang akong sekretarya.

”Doktora, Papa nyo ho, nasa linya”

Akong gipunit ang telepono. Saisenta’y otso na ang edad sa akong Papa karon. Dili na siya kaadto pirmi sa bukid sa Mayapay apan tultulon gihapon siya sa mga nahibilin nga mga Manobo sa amo. Niretiro na siya sa kompanya nga iyang gitrabahoan sa una. Ang iyang gamay nga klinik tupad sa among karaan nga balay, abri pa gihapon. Mga charity cases ang kasagaran sa iyang mga pasyente.

” Luzviminda, kumusta!”

”Maayo man Pa, nanawag lagi ka?, pangutana nako.

” Naa koy pasyente diri nga dose anyos, kinahanglan i-airlift sa Manila” padayon ni Papa.

” Naunsa man diay siya?”

” Ambot og unsay nahitabo nga gikaon man sa makina ang iyang buhok, nagkinahanglan siguro ni siya ug lobotomy. Nalabnot ang iyang bagulbagol” tubag ni Papa.

” Nia na mi sa paluparan sa syudad sa Butuan, padal-i mig ambulansya sa paluparan sa Manila. Nahurot na ang akong kwarta sa plete sa eroplano”

Wala ko katingog dayon. Kini sa Papa, wala gyud mausab. Imbis na siya ang manukot sa mga pasyente, siya man hinuon ang mogasto para kanila. Maayo galing kay negosyante si Mama. Dili unta siguro mi makaeskwelag tarong, apan pinangga man siguro si Papa sa kinaiyahan kay haruhay man ang iyang kinabuhi ug makit-an sa iyang dagway nga kontento siya.

” Luzviminda, bayran ra tika. Ayawg kabalaka. Apo ning bataa ni Datu Manpalitan. Dose anyos nga batang babaye. Kahinumdum ka pa sa ila ?’’

‘’ Pa, nanawag na ang akong sekretarya sa ambulansya nga mosugat sa inyo, unsay oras mo moabot dinhi?”

Sa wala damha, nibus-ok ang akong kasingkasing. Mao ra man gud og nakit-an na nako karon ang dalan padulong sa bulak sa Mayapay nga dugay na nakong gitalikdan. Nitindog ko kay gusto kong mouban sa ambulansya nga mosugat kang Papa ug sa iyang pasyente nga apo ni Datu Manpatilan.

” Lita, tugon nako sa akong sekretarya, sabihin mo sa mga pasyente na meron akong emergency case na sunduin sa airport”

Unya, nanawag ko sa ambulansya nga maghulat sila sa ako, kay niadtong higayona, hugot ang akong tinguha pagsubay na usab sa dalan padulong sa bulak sa Mayapay.

kataposan